sing along for a bird in a cage

Χανς Μπάλντουνγκ Γκριν, Το μαρτύριο του Αγίου Λαυρεντίου, ξυλογραφία, 1505

του π.

1

Οι δύο τύποι που χτύπησαν με ανελέητο μένος έναν άνθρωπο ανήμπορο που προσπαθούσε να απεγκλωβιστεί σαν πουλί σε κλουβί δεν ήθελαν απλώς να προστατεύσουν την ιδιοκτησία τους. Δεν ήταν οι τυπικοί «φιλήσυχοι νοικοκυραίοι, μαγαζάτορες και μικροαστοί», που εκτονώνονται σε οριακές στιγμές δυσφορίας και δυσανεξίας λόγω διακινδύνευσης του τυπικού καπιταλιστικού φαντασιακού τους. Ήταν η ενσάρκωση του μοριακού φασισμού σε κατάσταση παροξυσμού. Ήταν πολέμαρχοι σε διάταξη μάχης. Η καταιγιστική κλωτσοπατινάδα πάνω σε σπασμένα γυαλιά είναι η εκδήλωση της ισχύος και του μεγαλείου της με όλη τους την ορμή, οργή, μίσος και κάβλα. Είναι η εν ψυχρώ πραγμάτωση (σε συνειδητό δηλαδή επίπεδο) του σαδισμού που σωρεύεται, σωματοποιείται και εν τέλει εκκρίνεται ως blitzkrieg σε οριακές στιγμές αδυναμίας διάκρισης μεταξύ πραγματικότητας και παραληρήματος, μεταξύ πολιτισμένης κοινωνίας και εμπόλεμης κοινωνίας.

2

Αυτή η σαδιστική βία μάς τρομάζει, και καλώς μας τρομάζει. Αλλά δεν θα έπρεπε να μας εκπλήσσει, ούτε θα έπρεπε να τη θεωρούμε παρέκκλιση από τον κανόνα. Όχι με την έννοια ότι αυτοί οι δύο τύποι αντιπροσωπεύουν τον μέσο όρο και άρα η κοινωνία μας είναι εκφασισμένη και εμπόλεμη γενικά, αλλά με την έννοια ότι στον πυρήνα του κανόνα βρίσκεται η ισχύς και οι πολλαπλές, με άπειρες διαβαθμίσεις και διαφοροποιήσεις, εκδηλώσεις και ενσαρκώσεις της.

3

Ακόμα πιο ανησυχητική και δηλωτική για την τρέχουσα ψυχοσύνθεση είναι η έλλειψη στοιχειωδών αντανακλαστικών στο θέαμα μιας τέτοιας υβριστικής, χωρίς όρια, βίας. Το γεγονός ότι μόνο ένας, ανάμεσα σε πολλούς αυτόπτες μάρτυρες, βρέθηκε να βροντοφωνάξει «ως εδώ ρε» καταδεικνύει το μπλοκάρισμα της ροής και της κυκλοφορίας αισθημάτων ανάμεσα σε εξίσου πάσχοντα σώματα, τη βαθμιαία απονέκρωση των αισθημάτων, την ανημπόρια που τείνει να γίνει σάρκα από τη σάρκα μας. Και δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι αυτός ο ένας ήταν παιδί λαϊκό και προλέ. Αν είσαι μαθημένος στα ζόρια, μαθαίνεις ενστικτωδώς να μην είσαι αδιάφορος, να αναγνωρίζεις τα όρια και να παρεμβαίνεις όταν αυτά ξεπερνιούνται, και μάλιστα βίαια.

4

Το γεγονός ότι οι μπάτσοι υπολείπονταν σε κτηνωδία στο συγκεκριμένο συμβάν (και όχι μόνο) είναι επίσης ιδιαίτερα ανησυχητικό. Όσο πιο βίαιοι, βρώμικοι και κακοί οι υπήκοοι, τόσο πιο ευγενές, αγαθό και ευεργετικό το Κράτος και η Αστυνομία του. Όσο πιο απάνθρωπη η βία των υπηκόων, τόσο πιο ανθρώπινη η προστασία του πολίτη. Και όσο πιο απονεκρωμένη η σιωπηλή πλειοψηφία, τόσο πιο ισχυρή και συν τω χρόνω επικίνδυνη αυτή η κρίσιμη διαλεκτική αγέλης και τσοπάνη.

5

Τα επιχειρήματα και τα αντεπιχειρήματα για το αν ήταν δολοφονία ή όχι, για το αν ήταν θανατηφόρα ή επικίνδυνη η σωματική βλάβη θα ήταν προτιμότερο να τα αφήσουμε στους δικηγόρους, τους ανακριτές και τους δικαστές. Όσο περισσότερο ασχολούμαστε μ’ αυτά, τόσο εμπεδώνουμε το Δίκαιο, τα Δικαιώματα και το Κράτος. Το ξέσπασμα της «μυθικής βίας», της βίας που θεσπίζει και συντηρεί το Υπάρχον, δεν κατανοείται ούτε κι αποτρέπεται με την προσφυγή στους νομικοδικαιϊκούς θεσμούς και τη –μόνο για μυημένους– γλώσσα τους.

6

Η υπεράσπιση του Ζακ Κωστόπουλου και της μνήμης του ως εν δυνάμει κλέφτη ή ληστή, ως φτωχοδιάβολου, ως ταξικού υποκειμένου, ως τοξικομανούς, ως οροθετικού, ως queer, ως drag queen ή ως οποιασδήποτε από τις άλλες ιδιότητες ή ταυτότητές του είναι μια υπεράσπιση αναιμική και άγονη. Αν θέλουμε οπωσδήποτε να επενδύσουμε με κάποιον συμβολισμό τον Ζακ Κωστόπουλο, το αίμα του, τη σάρκα του και τα οστά του, αν δεν μπορούμε να υπάρξουμε κοινωνικά, πολιτικά και κυρίως υπαρξιακά χωρίς μια ισχυρή επένδυση κι ένα ισχυρό σύμβολο, ας πούμε τουλάχιστον ότι είναι ο άνθρωπος χωρίς ιδιότητες, μια μοναδικότητα χωρίς ταυτότητα, ένα διάκενο απ’ όπου περνά καθαρός αέρας, ένας άγγελος/δαίμονας της κοινότητας που έρχεται. Κι ως τέτοιον ας τον πενθήσουμε κι ας τον τιμήσουμε.

π.

27/9/2019

Βία του νόμου και βία της απολύτρωσης

Σταύρωση του Αγίου Πέτρου, Καραβάτζο, 1601

Του Φώτη Τερζάκη

Το πολύ νεανικό κείμενο του Walter Βenjamin που επιγράφεται «Για μια κριτική της βίας», γραμμένο αμέσως μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο και εν μέσω των μεγάλων εργατικών αγώνων στην καρδιά της Ευρώπης, ξαναγίνεται για πολλούς λόγους επίκαιρο σήμερα. Πέρα από τη σημασία που έχει για να κατανοήσουμε τη διαμόρφωση της σκέψης αυτού του σπουδαίου στοχαστή στα πρώτα της στάδια, επανήλθε στο προσκήνιο των συζητήσεων στις αρχές της δεκαετίας του '90, όταν ο Ζακ Ντεριντά, στο πλαίσιο της θεαματικής και άνευ όρων συμφιλίωσής του με την ιουδαϊκή παράδοση, θα γράψει ένα ολόκληρο βιβλίο με τίτλο «H ισχύς του Νόμου» ως απάντηση, ακριβώς, σε αυτό το πρώιμο γραπτό του Μπένγιαμιν. Εν τω μεταξύ, οι αυταρχικές μορφές στις οποίες επαναστρέφουν σήμερα οι λεγόμενες φιλελεύθερες δημοκρατίες της Δύσης, και οι ρητορικές χρήσεις του όρου «τρομοκρατία», προκειμένου να απαξιώσουν κάθε μορφή έμπρακτης αμφισβήτησης, έχουν επαναφέρει με δραματικό τρόπο το ερώτημα για τη δημοκρατική νομιμότητα, τον χαρακτήρα της έννομης τάξης και τα πολιτικά κριτήρια αξιολόγησης της βίας.

Νόμος-βία

Σε αυτό το στάδιο της σκέψης του, ο Μπένγιαμιν είναι εμφανώς επηρεασμένος από τον βολονταριστικό αναρχισμό του Georges Sorel, τον οποίο επιδιώκει να υποβάλει σε μια πιο λεπτή εννοιολογική επεξεργασία. Δύο θέσεις του Σορέλ υιοθετούνται εμφανώς στο συγκεκριμένο κείμενο: η ουσιώδης ταύτιση νόμου και βίας και η ιδέα μιας επαναστατικής βίας ελεύθερης από σκοπούς, ως μορφή στιγμιαίας και λυτρωτικής αυτοέκφρασης.

Ο Μπένγιαμιν δείχνει ότι ο νόμος, το δίκαιο και κάθε μορφή συμβολαίου εν γένει είναι προϊόντα μιας βίας, η οποία σε πρώτη φάση είναι απαραίτητη για να τα επιβάλει, και εν συνεχεία διαρκώς παρούσα και επικρεμάμενη ώστε να τα διατηρεί. Θα δείξει με μεγάλη οξυδέρκεια ότι κατ' αυτήν την έννοια η βία δεν είναι κάτι το εξωτερικό, κάτι που συνοδεύει, όπως θα λέγαμε, τον νόμο, αλλά η ίδια του η ουσία, η διαδικασία της οποίας είναι αυτός αποκρυστάλλωμα: «H άμεση παρουσία της βίας που θεσπίζει δίκαιο δεν βρίσκεται αναγκαία εντός του συμβολαίου, εκπροσωπείται όμως σε αυτό στον βαθμό που η ισχύς η οποία κατοχυρώνει το έννομο συμβόλαιο κατάγεται με τη σειρά της από τη βία, ακόμη και αν αυτή η βία δεν ορίζεται ρητά στο συμβόλαιο. Οσο μειώνεται η συνειδητοποίηση της λανθάνουσας παρουσίας της βίας εντός ενός νομικού θεσμού, τόσο αυτός παρακμάζει. Ενα τέτοιο παράδειγμα αποτελούν σήμερα τα κοινοβούλια. Παρουσιάζουν τους γνωστούς αξιολύπητους θεατρινισμούς γιατί δεν διατήρησαν τη συνείδηση των επαναστατικών δυνάμεων στις οποίες οφείλουν την ύπαρξή τους» (Walter Benjamin: «Για μια κριτική της βίας». Μετάφραση: Λεωνίδας Μαρσιανός. Εκδόσεις «Ελευθεριακή Κουλτούρα», 2002, σ. 16-7).

Σύμφωνα με την οπτική που θεωρεί ότι το δίκαιο γεννιέται αναγκαστικά από τη βία και μόνο απ' αυτήν μπορεί να δειχθεί και το αντίστροφο: ότι κάθε μορφή βίας είναι δυνάμει φορέας επανανομοθέτησης. Ιδού, λοιπόν, τι είναι εκείνο που οι πολιτικές οντότητες τρέμουν απέναντι στις ανεξέλεγκτες εκδηλώσεις βίας, τι είναι εκείνο που θέλουν να κατοχυρώσουν μέσα από την ιδιοποίηση για λογαριασμό τους του μονοπωλίου της βίας: δεν φοβούνται τόσο τα πρακτικά αποτελέσματα μιας οποιασδήποτε βίαιης ενέργειας όσο το γεγονός ότι, μέσω ακριβώς αυτής, κάποιος άλλος αναδεικνύεται σε δυνητικό υποκείμενο νομοθεσίας. Αυτό ακριβώς άλλωστε, λέει ο Μπένγιαμιν, θαυμάζει το κοινό σε έναν μεγάλο εγκληματία του οποίου τις πράξεις μπορεί κάλλιστα να αποστρέφεται: το γεγονός ότι έχει το σθένος να γίνει έστω και για μια στιγμή αυτεξούσιος, έστω και για μια στιγμή να νομοθετήσει για τον εαυτό του. Αυτό όμως σημαίνει, αν διαβαστεί σωστά, ότι κάθε μορφή βίας, οποιοδήποτε κι αν είναι το κίνητρο ή τα αποτελέσματά της, είναι κατά κυριολεκτική έννοια και προπαντός πολιτική - διακύβευμά της είναι το ποιος, υπό τις εκάστοτε παρούσες συνθήκες, έχει τη δύναμη να νομοθετεί.

Δύναμη ανατροπής

Κάθε βία η οποία έρχεται να εδραιώσει μια ορισμένη δικαιική τάξη, εγκαινιάζει μια άπειρη ανακύκλιση της βίας χωρίς δυνατότητα διαφυγής, που είναι ακριβώς η αέναα επικείμενη, και ποτέ πραγματικά υλοποιούμενη, βία της διασφάλισης του εδραιωμένου καθεστώτος. Αυτή η βία είναι ολέθρια, για τον Μπένγιαμιν και θα την περιγράψει μεταφορικά με τον όρο «μυθική βία»? η μοναδική διέξοδος από τον φαύλο κύκλο της είναι ένα είδος αντίδρομης, απολυτρωτικής βίας που έχει χαρακτηριστικά απολύτως «εκφραστικά»: χωρίς να αυτοκατανοείται ως μέσον για την επίτευξη οιωνδήποτε σκοπών, ενσκήπτει ως δύναμη ανατροπής της πρώτης εδραιωμένης βίας - και αυτήν την τελευταία ο Μπένγιαμιν θα επιχειρήσει να ορίσει μέσω της μεταφοράς «θεϊκή βία».

Επιβολή συμφερόντων

Είναι ολοφάνερες οι μεσσιανικές συνδηλώσεις αυτού του τελευταίου ορισμού. Εκείνο που στην πραγματικότητα προσπαθεί να κάνει εδώ ο Μπένγιαμιν είναι να κατοχυρώσει τα δικαιώματα μιας επαναστατικής «αντιβίας» απέναντι στην πρωταρχική, συγκεκαλυμμένη και ως εκ τούτου απειλητικότερη βία που αντιπροσωπεύει η ίδια η έννομη τάξη, μια βία η οποία έχει καταστεί μέσον για την επιβολή ειδικών συμφερόντων και σκοπών. H διατύπωσή του μας λέει ότι η βία των καταπιεσμένων, όσο τρομακτικές εκφράσεις και αν λάβει, είναι «αθώα» εν συγκρίσει με εκείνη των κυριάρχων και δεν μπορεί ποτέ να εξισωθεί ποιοτικά με αυτήν.

Οδός διαφυγής

Εάν τώρα κάποιος θέσει το ερώτημα: «Δεν υπάρχει εντέλει οδός διαφυγής από τη βία στις ανθρώπινες και στις κοινωνικές σχέσεις;», η απάντηση του Μπένγιαμιν, παρ' ότι δεν έχει διατυπωθεί ρητά, υπονοείται σαφώς σε πολλά σημεία του κειμένου. Υπάρχουν, βεβαίως, μορφές συνύπαρξης που βασίζονται στην αμοιβαιότητα και στην ελεύθερη συγκατάθεση ή ακόμα και στο διανθρώπινο ενδιαφέρον και τη στοργή, όμως αυτές δεν είναι ποτέ έννομες σχέσεις.

Οι έννομες σχέσεις οιουδήποτε είδους εμπίπτουν εξ ορισμού στο πεδίο της βίας - πράγμα που φαίνεται να σημαίνει ότι το ιδεώδες μιας ελεύθερης κοινότητας ή μιας συμφιλιωμένης ανθρωπότητας δεν μπορεί ποτέ να θεμελιωθεί στην αφηρημένη αρχή της δικαιοσύνης, όπως τουλάχιστον την κληρονομήσαμε από τη μονοθεϊστική παράδοση, χωρίς την προσφυγή σε μια άλλη, ενύπαρκτη και μη αναγώγιμη στο γενικό διάσταση: την αριστοτελική έννοια της φιλίας.