Έχει καταστεί σαφές,
εξετάζοντας εκ των υστέρων, ότι η κοινωνική / πολιτική
/οικονομική / πολιτισμική
διαμόρφωση της ηγεμονίας
του κεφαλαίου ήταν ιστορικά ποικιλόμορφη – από τον
μερκαντιλισμό μέσω του φιλελεύθερου καπιταλισμού του 19ου αι. και
του καπιταλισμού του Φορντισμού με επίκεντρο του το κράτος στον 20ο
αι. στον σύγχρονο νέο-φιλελεύθερο παγκόσμιο καπιταλισμό. Και αυτό μας
υποδεικνύει πως ο καπιταλισμός δεν μπορεί να ταυτοποιηθεί πλήρως με καμία από
τις ιστορικές του διαμορφώσεις με αποτέλεσμα να ανακύπτει το ζήτημα της φύσης
του θεμελιώδη πυρήνα του ως μορφή της κοινωνικής ζωής, δηλαδή αυτό που αφορά
την ίδια την φύση του κεφαλαίου.
Grundrisse (Βασικές Γραμμές): ο καπιταλιστικός πυρήνας
Οι Βασικές
γραμμές – Grundrisse
βοηθούν στην αποσαφήνιση της συνεκτικής αντίληψης του Μαρξ για τον κατεξοχήν
πυρήνα του καπιταλισμού και για την ουσία της ιστορικής του υπέρβασης με
τρόπους που στοχεύουν πέρα από τα όρια της παραδοσιακής Μαρξιστικής ερμηνείας.
Σε μία παράγραφο κρίσιμης σημασίας του χειρογράφου που τιτλοφορείται «Αντίφαση
ανάμεσα στη βάση* της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής
(μέτρο αξίας) και την ίδια την ανάπτυξη της» (Μάρξ, Βασικές
Γραμμές, σελ: 536)** ο Μαρξ υποδηλώνει πως αντιλαμβάνεται κατά
βάση τον πυρήνα του καπιταλισμού και μαζί τη θεμελιώδη αντίφαση του που γεννά
το ιστορικό ενδεχόμενο της μετά-καπιταλιστικής μορφής της κοινωνικής ζωής.
Ξεκινάει την παράγραφο δηλώνοντας ότι «Η ανταλλαγή
ζωντανής με αντικειμενοποιημένη εργασία, δηλαδή η τοποθέτηση της κοινωνικής
εργασίας στη μορφή της αντίθεσης κεφαλαίου και μισθωτής εργασίας, είναι η
τελευταία ανάπτυξη της αξιακής σχέσης και της παραγωγής
που βασίζεται στην αξία». (Μάρξ, Βασικές Γραμμές, σελ: 538) Ο τίτλος
και η αρχική πρόταση της εν λόγω παραγράφου υποδεικνύουν ότι για τον Μαρξ η
κατηγορία της αξίας εκφράζει τις βασικές σχέσεις της καπιταλιστικής παραγωγής –
εκείνες τις κοινωνικές σχέσεις που χαρακτηρίζουν με τον πιο θεμελιώδη τρόπο τον
ίδιο τον καπιταλισμό ως μορφή της κοινωνικής ζωής. Συγχρόνως η κατηγορία της
αξίας εκφράζει μία συγκεκριμένη μορφή πλούτου. Η ανάλυση της αξίας λοιπόν, θα
πρέπει να διευκρινίζει αμφότερες αυτές τις όψεις. Ως μορφή πλούτου η αξία
έχει γενικώς κατανοηθεί σαν η κατηγορία της διαμεσολάβησης της αγοράς επάνω στον
πλούτο που δημιουργεί η εργασία. Κι’ όμως όταν ο Μαρξ αναφέρεται στην «ανταλλαγή»
κατά την οποία εξετάζει την «αξιακή σχέση», στα αποσπάσματα που παρατίθενται, δεν
εννοεί την ανταλλαγή της κυκλοφορίας αλλά εκείνη της παραγωγής – «την
ανταλλαγή ζωντανής με αντικειμενοποιημένη εργασία». Ο χαρακτηρισμός του
Μαρξ για την αξία ως «βάση
της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής» υποδηλώνει
ότι αυτή δεν θα πρέπει να εκλαμβάνεται απλούστατα ως μία κατηγορία διανομής των
εμπορευμάτων δηλαδή ως απόπειρα να θεμελιώσουμε την αποκαλούμενη
αυτό-ρυθμιζόμενη αγορά. Αντίθετα, θα πρέπει να νοείται πρωτίστως
ως κατηγορία της ίδιας της
καπιταλιστικής παραγωγής.
Στις Βασικές γραμμές – Grundrisse, λοιπόν, η ανάλυση του Μαρξ επάνω στην
αντίφαση που εμφανίζεται στον καπιταλισμό ανάμεσα στις «σχέσεις της
παραγωγής» και στις «δυνάμεις της παραγωγής» διαφέρει από εκείνη των
παραδοσιακών Μαρξιστικών θεωριών, οι οποίες εστιάζουν κριτικά στον τρόπο της
διανομής (αγορά, ατομική ιδιοκτησία) και αντιλαμβάνονται αυτή την αντίφαση
ανάμεσα στις σφαίρες της διανομής και της παραγωγής. Εκείνος κατηγορηματικά, ασκεί
κριτική στις θεωρητικές προσεγγίσεις που εννοιοδοτούν τον
ιστορικό μετασχηματισμό με όρους που αφορούν τον τρόπο της διανομής χωρίς να
αναλογίζονται την δυνατότητα ότι ο τρόπος της παραγωγής δύναται να
μεταμορφωθεί, παίρνοντας ως παράδειγμα την δήλωση του Τζον Στιούαρτ Μιλλ πως «οι
νόμοι και οι όροι της παραγωγής πλούτου έχουν τον χαρακτήρα αληθειών του
φυσικού κόσμου... Αυτό δεν συμβαίνει με την διανομή του πλούτου, Αυτή είναι
ζήτημα αποκλειστικά των ανθρώπινων θεσμών». (6) Αυτός ο διαχωρισμός σύμφωνα
με τον Μαρξ είναι αβάσιμος: «Οι ‘‘νόμοι και όροι’’ της
παραγωγής του πλούτου και οι ‘‘νόμοι της διανομής του πλούτου’’
είναι οι ίδιοι νόμοι με διαφορετική μορφή, μεταβάλλονται και οι δύο, υφίστανται
την ίδια ιστορική διαδικασία και γενικά δεν είναι παρά συνθετικά στοιχεία μιας
ιστορικής διαδικασίας» (Μαρξ, Βασικές Γραμμές, σελ: 642).
Αν
η διαδικασία της παραγωγής είναι
αλληλένδετη με τις θεμελιώδεις κοινωνικές σχέσεις του καπιταλισμού, εν
τούτοις,
η πρώτη δεν μπορεί να εξισωθεί με τις δυνάμεις της παραγωγής που τελικώς
έρχονται σε αντίφαση με τις καπιταλιστικές σχέσεις της παραγωγής. Άντ’
αυτού, η
ίδια η διαδικασία της παραγωγής θα πρέπει να θεωρηθεί εγγενώς
συνδεδεμένη με
τον καπιταλισμό. Αυτά τα αποσπάσματα δείχνουν με άλλα λόγια, ότι η
αντίληψη του Μαρξ για την θεμελιώδη αντίφαση του καπιταλισμού δεν θα
πρέπει να νοείται μεταξύ της βιομηχανικής παραγωγής από την μία πλευρά
και της αγοράς μαζί με την καπιταλιστική ατομική ιδιοκτησία από την
άλλη. Αυτή η αντίφαση απαιτεί περαιτέρω εξέταση.
Όταν ο Μαρξ μιλάει για την παραγωγή που
βασίζεται στην αξία την περιγράφει ως τρόπο παραγωγής που «προϋπόθεση της είναι και παραμένει: η μάζα άμεσου χρόνου
εργασίας, (δηλαδή) η ποσότητα καταβλημένης εργασίας
να αποτελεί τον αποφασιστικό παράγοντα στην παραγωγή του πλούτου» (Μαρξ Βασικές
Γραμμές σελ: 538). Εκείνο που χαρακτηρίζει την αξία ως μορφή πλούτου,
σύμφωνα με τον Μαρξ, είναι ό,τι συνίσταται από την δαπάνη της άμεσης ανθρώπινης
εργασίας στην διαδικασία της παραγωγής η οποία προσμετρείται χρονικά. Η αξία
είναι μια κοινωνική μορφή που εκφράζει και μαζί βασίζεται επάνω στην δαπάνη του
άμεσου εργασιακού χρόνου. Αυτή η μορφή για τον Μαρξ βρίσκεται μέσα στην ίδια
την καρδιά του κεφαλαίου. Ως κατηγορία των θεμελιακών κοινωνικών σχέσεων που
αποτελούν τον καπιταλισμό η αξία εκφράζει αυτό που είναι και παραμένει
το βασικό θεμέλιο της καπιταλιστικής παραγωγής. Ωστόσο η παραγωγή που βασίζεται στην αξία δημιουργεί μία δυναμική που οδηγεί σε εντεινόμενη
όξυνση μεταξύ του θεμέλιου λίθου του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και
των αποτελεσμάτων της δικής του ιστορικής εξέλιξης:
Όμως στο μέτρο
που αναπτύσσεται η μεγάλη βιομηχανία, η δημιουργία του πραγματικού πλούτου ολοένα λιγότερο
εξαρτιέται από τον χρόνο εργασίας και
την ποσότητα καταβλημένης εργασίας· ολοένα περισσότερο από τη
δύναμη των υλικών παραγόντων που
κινητοποιούνται στη διάρκεια του εργάσιμου χρόνου· και η δύναμη αυτή –η ισχυρή τους αποτελεσματικότητα– δεν βρίσκεται σε καμιά σχέση προς τον άμεσο χρόνο
εργασίας που κοστίζει η παραγωγή τους, αλλά αντίθετα εξαρτιέται από τη γενική
κατάσταση της επιστήμης και την πρόοδο της τεχνολογίας, δηλαδή λόγια της
εφαρμογής αυτής της επιστήμης στην
παραγωγή... (Η ανάπτυξη αυτής της επιστήμης, ιδιαίτερα της φυσικής επιστήμης, και μαζί της όλων των
άλλων, συνδέεται κι αυτή πάλι με την ανάπτυξη της υλικής παραγωγής.) Αντίθετα,
ο πραγματικός πλούτος εκδηλώνεται –κι αυτό είναι το σημάδι της μεγάλης
βιομηχανίας– στην τεράστια δυσαναλογία ανάμεσα στον καταβλημένο χρόνο εργασίας
και το προϊόν του, όπως και στην ποιοτική δυσαναλογία ανάμεσα στην εργασία, που έχει αναχθεί σε καθαρή αφαίρεση, και τη
δύναμη της παραγωγικής διαδικασίας που η εργασία επιβλέπει.
(Μαρξ:
Βασικές γραμμές της κριτικής της
πολιτικής οικονομίας (Grundrisse),
τετράδιο VII, 3, σελ. 538)**
Η αντίθεση μεταξύ αξίας και “πραγματικού πλούτου” είναι μεταξύ μίας μορφής πλούτου που
βασίζεται επάνω στον “χρόνο εργασίας και την ποσότητα καταβλημένης εργασίας” και μίας που δεν εξαρτάται στον άμεσο χρόνο εργασίας. Αυτή η αντίθεση είναι ζωτικής σημασίας ώστε να κατανοήσουμε την θεωρία της αξίας του Μαρξ και
την αντίληψη του πάνω στην βασική αντίφαση της καπιταλιστικής κοινωνίας. Σημειώνει ολοφάνερα ότι η αξία δεν αναφέρεται ως επί το πλείστον στον
κοινωνικό πλούτο, αλλά είναι μία ιστορικά συγκεκριμένη, πιθανώς παροδική
κατηγορία που νοηματοδοτεί το θεμέλιο της καπιταλιστικής κοινωνίας. Πέραν
τούτου, η αξία δεν είναι αμιγώς μία κατηγορία της αγοράς που συλλαμβάνει έναν
ιστορικά συγκεκριμένο τρόπο της κοινωνικής διανομής του πλούτου. Μία τέτοια
ερμηνεία με επίκεντρο την αγορά – που σχετίζεται με την θέση του Μιλλ πως ο
τρόπος της διανομής είναι ιστορικά ευμετάβλητος όχι όμως και ο τρόπος της
παραγωγής – συνεπάγεται την ύπαρξη μιας υπεριστορικής μορφής πλούτου που κατανέμεται
διαφορετικά σε ξεχωριστές κοινωνίες. Ωστόσο σύμφωνα με τον Μαρξ, η αξία είναι
ιστορικά μία ειδική μορφή του κοινωνικού πλούτου και είναι ουσιαστικά εγγενής
σ’ ένα ιστορικά συγκεκριμένο τρόπο της παραγωγής. Συνεπώς αυτό μας δείχνει ότι
διαφορετικές μορφές της κοινωνίας συσχετίζονται με διαφορετικές μορφές του
πλούτου. (Ο προβληματισμός του Μαρξ σ’ αυτό το σημείο δείχνει ότι η μορφή του
πλούτου, το είδος της εργασίας και η ακριβής διάρθρωση των κοινωνικών σχέσεων
διαφέρουν σε ποικίλους κοινωνικούς σχηματισμούς.)
Αρκετοί ισχυρισμοί που ασπάζονται την
ανάλυση του Μαρξ επάνω στην μοναδικότητα της εργασίας ως πηγή της αξίας – τόσο
υποστηρικτικοί όσο και επικριτικοί – παραβλέπουν την διάκριση του, μεταξύ ‘‘πραγματικού πλούτου” (ή ‘‘υλικού πλούτου”) και αξίας. Ωστόσο οι Βασικές Γραμμές – Grundrisse υποδεικνύουν ότι η «εργατική θεωρία της αξίας» δεν είναι μία θεωρία για
την μοναδικότητα των ιδιοτήτων της εργασίας αορίστως, αλλά μία ανάλυση της
ιστορικής ιδιαιτερότητας της αξίας ως μορφής πλούτου και ως εκ τούτου
εξυπακούεται και ως ανάλυση της εργασίας που υποθετικά τον συγκροτεί. Επομένως
είναι αποπροσανατολιστικό να επιχειρηματολογούμε υπέρ η κατά της θεωρίας του
Μαρξ για την αξία σαν να επρόκειτο για την θεωρία της εργασίας του
(υπεριστορικού) πλούτου – δηλαδή σαν ο Μαρξ να έχει συγγράψει μία πολιτική
οικονομία αντί για την κριτική της πολιτικής οικονομίας. (7)
Βεβαίως αυτό δεν σημαίνει πως η ερμηνεία του Μαρξ για την κατηγορία της αξίας
ως μίας συγκεκριμένης ιστορικά κατηγορίας αποδεικνύει ότι η ανάλυση του για την
σύγχρονη κοινωνία είναι άψογη, αλλά προϋποθέτει ότι αυτή η ανάλυση θα πρέπει να
λαμβάνεται υπόψη με τους δικούς της ιστορικά καθορισμένους όρους και όχι σαν να
ήταν μία διιστορική θεωρία της πολιτικής οικονομίας και μάλιστα του είδους εκείνου
που ο Μαρξ επέκρινε εντονότατα.
Αύτές
οι εκτιμήσεις δείχνουν ότι η αξία μέσα στο πλαίσιο της ανάλυσης του
Μαρξ είναι μία κριτική κατηγορία που αποκαλύπτει, αφενός την ιστορική
ιδιαιτερότητα της μορφής του πλούτου, και αφετέρου της παραγωγής που
χαρακτηρίζει τον καπιταλισμό. Η παράγραφος που παρατίθεται πιο πάνω
δείχνει πως σύμφωνα με τον Μαρξ, η μορφή της παραγωγής που βασίζεται
στην αξία αναπτύσσεται με τρόπο που
φανερώνει την πιθανή ιστορική αυτοαναίρεση αυτής της αξίας. Σε μία ανάλυση που
φαίνεται απολύτως σχετική με τις σύγχρονες συνθήκες ο Μαρξ ισχυρίζεται ότι
καθώς η καπιταλιστική βιομηχανική παραγωγή αναπτύσσεται, η αξία καθίσταται ως
μέτρο του κοινωνικού πλούτου όλο και λιγότερο κατάλληλη. Και αντιπαραβάλλει την
αξία, μία μορφή πλούτου που είναι δέσμια με την δαπάνη ανθρώπινου εργασιακού
χρόνου, με την γιγάντια πλουτοπαραγωγική δυνατότητα της σύγχρονης επιστήμης και
τεχνολογίας: η αξία καθίσταται αναχρονιστική με τους όρους των δυνατοτήτων του
συστήματος παραγωγής που αυτή δημιουργεί. Η πραγματοποίηση αυτής της δυνητικής τάσης θα είχε ως αποτέλεσμα την κατάργηση της αξίας.
Εν τούτοις αυτή η ιστορική δυνατότητα δεν σημαίνει απλά και
μόνο πως όλο και μεγαλύτερες ποσότητες εμπορευμάτων είναι πλέον εφικτό να
παραχθούν επάνω στην βάση του υφιστάμενου τρόπου βιομηχανικής παραγωγής και να
κατανεμηθούν πιο δίκαια. Η λογική της αυξανόμενης αντίφασης, μεταξύ του ‘‘πραγματικού
πλούτου’’ και της αξίας, που εμφανίζει την πιθανότητα ο πρώτος να εκτοπίσει
την τελευταία ως (καθ)οριστική μορφή
του πλούτου, υποδηλώνει επίσης και την δυνατότητα μίας διαφορετικής παραγωγικής
διαδικασίας που θα βασίζεται επάνω σε μια καινούργια και πιο απελευθερωτική
κοινωνική οργάνωση της εργασίας:
Η εργασία δεν εμφανίζεται
πια τόσο πολύ σαν ενταγμένη στην παραγωγική διαδικασία, όσο αντίθετα ο άνθρωπος συμπεριφέρεται ο ίδιος
σαν επόπτης και ρυθμιστής της παραγωγικής διαδικασίας... Προβάλλει δίπλα στην
παραγωγική διαδικασία αντί να αποτελεί τον κυριότερο παράγοντα της. Σ΄ αυτή τη
μεταλλαγή, σαν ο μεγάλος ακρογωνιαίος λίθος της παραγωγής και του πλούτου
δεν εμφανίζεται η άμεση εργασία που
εκτελεί ο ίδιος ο άνθρωπος, ούτε ο χρόνος αυτής της εργασίας, αλλά η ιδιοποίηση
της γενικής παραγωγικής δύναμης του ανθρώπου, η δική του κατανόηση της φύσης και ο εξουσιασμός της διαμέσου
της ύπαρξης του ανθρώπου σαν κοινωνικού σώματος – μ΄ ένα λόγο, η ανάπτυξη του κοινωνικού
ατόμου. Η κλοπή ξένου εργάσιμου
χρόνου, όπου βασίζεται ο
σημερινός πλούτος, παρουσιάζεται σαν μίζερη βάση μπροστά σ' αυτή τη νέα
βάση που δημιούργησε και ανάπτυξε η ίδια η μεγάλη βιομηχανία.
(Μαρξ: Βασικές γραμμές…(Grundrisse), τετράδιο VII, 3, σελ. 538)
Η συγκεκριμένη παράγραφος των Βασικών
Γραμμών – Grundrisse καθιστά απολύτως σαφές ότι για τον
Μαρξ η υπέρβαση του καπιταλισμού έχει ως συνέπεια την απενεργοποίηση της αξίας
ως κοινωνικής μορφής του πλούτου, και εκείνη με τη σειρά της συνεπάγεται και το
ξεπέρασμα του προκαθορισμένου τρόπου παραγωγής, που αναπτύχθηκε μέσα στο
πλαίσιο του καπιταλισμού. Ο χρόνος της εργασίας πλέον δεν θα χρησιμεύει ως
μέτρο του πλούτου και η παραγωγή του πλούτου αυτού δεν θα πραγματοποιείται στο εξής, κυρίως
από την άμεση ανθρώπινη εργασία στην διαδικασία της παραγωγής: «Από την στιγμή που η εργασία στην άμεση μορφή
παύει να αποτελεί την μεγάλη πηγή του πλούτου, παύει – αναγκαστικά – ο χρόνος
εργασίας να είναι μέτρο του πλούτου, και άρα η ανταλλακτική αξία μέτρο της
αξίας χρήσης» (Μαρξ Βασικές
Γραμμές σελ: 538).
Με άλλα λόγια ο Μαρξ αναλύει τις βασικές
καπιταλιστικές κοινωνικές σχέσεις, την μορφή του πλούτου τους, την υλική μορφή
της παραγωγής του και τον τρόπο που όλες αυτές είναι αλληλένδετες: η παραγωγή
που επαφίεται στην αξία, ο τρόπος της παραγωγής που θεμελιώνεται στην μισθωτή
εργασία και η βιομηχανική παραγωγή που βασίζεται στην εργασία των προλετάριων
συνδέονται ουσιαστικώς στην ανάπτυξη της ανάλυσης του. Όθεν ο αυξανόμενα
αναχρονιστικός χαρακτήρας της αξίας δηλοποιεί επίσης τον αυξανόμενα
αναχρονιστικό χαρακτήρα της βιομηχανικής παραγωγικής διαδικασίας που
εξελίσσεται μέσα στον καπιταλισμό. Η υπέρβαση της καπιταλιστικής κοινωνίας,
σύμφωνα με τον Μαρξ, συνεπάγεται τον εκ βάθρων μετασχηματισμό της υλικής μορφής
της παραγωγής, του τρόπου δηλαδή με τον οποίο οι άνθρωποι δουλεύουν.
Παρ’ όλα αυτά η σοσιαλιστική κοινωνία,
σύμφωνα με τον Μαρξ, δεν θα αναδυθεί αυτομάτως ως το αποτέλεσμα μίας γραμμικής,
επαναστατικής ιστορικά εξέλιξης. Ο ριζικός μετασχηματισμός της παραγωγικής
διαδικασίας που σκιαγραφείται ανωτέρω δεν είναι ένα οιονεί
αυτόματο επακόλουθο της αστραπιαίας αύξησης της επιστημονικής και τεχνολογικής
γνώσης ή της εφαρμογής τους. Είναι περισσότερο μια δυνατότητα που
παρουσιάζεται από την αυξανόμενη εσωτερική κοινωνική αντίφαση. Μολονότι η
διαδρομή της καπιταλιστικής ανάπτυξης προκαλεί την δυνατότητα μιας νέας,
απελευθερωτικής κοινωνικής οργάνωσης της εργασίας, η γενική της συνειδητοποίηση
είναι αδύνατη εντός του καπιταλισμού.
Το ίδιο το κεφάλαιο είναι η κινούμενη
αντίφαση: προσπαθεί να περιορίσει τον χρόνο εργασίας στο ελάχιστο, ενώ από την
άλλη μεριά τοποθετεί τον χρόνο εργασίας σαν μοναδικό μέτρο και πηγή του πλούτου.
Μειώνει άρα τον εργάσιμο χρόνο με τη μορφή της αναγκαίας εργασίας για να τον
αυξήσει με τη μορφή της υπερεργασίας· άρα
τοποθετεί την υπερεργασία ολοένα περισσότερο σαν όρο –ζήτημα ζωής και θανάτου– για την
αναγκαία.
(Μαρξ: Βασικές γραμμές…(Grundrisse),
τετράδιο VII, 3, σελ. 539)**
Το ζήτημα
του ‘‘αναγκαίου’’ και του ‘‘υπερεργασιακού’’(πλεονασματικού)***
χρόνου εργασίας δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν εδώ πλήρως. Είναι σημαντικό να προσέξουμε ότι,
σύμφωνα με τον Μαρξ, καίτοι ο καπιταλισμός τείνει να αναπτύσσει ισχυρότατες
παραγωγικές δυνάμεις οι δυνατότητες των οποίων καθιστούν τάχιστα απαρχαιωμένη
την οργάνωση της παραγωγής που είναι βασισμένη στην άμεση δαπάνη εργασιακού
χρόνου, η δομή της οργάνωσης είναι αυτή που δεν επιτρέπει την πλήρη πραγμάτωση
αυτής της δυνατότητας. Η μόνη μορφή πλούτου που συγκροτεί το κεφάλαιο είναι
αυτή που βασίζεται επάνω στην άμεση δαπάνη εργασιακού χρόνου. Γι’ αυτό τον λόγο
ανεξαρτήτως της αυξανόμενης ασυμφωνίας μεταξύ της αξίας ως μέτρου και του
υλικού πλούτου, η αξία εν τέλει δεν αντικαθίσταται από μία νέα μορφή πλούτου.
(8) Άντ’ αυτού και σύμφωνα με τον Μαρξ, παραμένει η απαραίτητη δομική
προϋπόθεση της καπιταλιστικής κοινωνίας (παρ’ ότι εκείνος υποστηρίζει σε
ολόκληρο το Κεφάλαιο, εμφανώς κριτικά πως αυτή δεν είναι ρεαλιστική).
Στην βάση των κατηγοριών του, της αξίας,
του εμπορεύματος και του κεφαλαίου, ο Μαρξ δείχνει πως ο καπιταλισμός
χαρακτηρίζεται από μία εγγενή αναπτυξιακή δυναμική. Ωστόσο αυτή η δυναμική
παραμένει εντός των καπιταλιστικών ορίων: δεν υπερβαίνει την ίδια της την
κατάσταση. Οι κατηγορίες καθηλώνουν αμφότερες, τόσο την δυναμική όσο και τα
όρια της: εκείνο που καθίσταται ως «υπερεργασία» (σ.τ.μ. πλεονασματική)
υπό τους όρους της παραγωγής του υλικού πλούτου παραμένει δομικά ‘‘αναγκαίο’’
για το κεφάλαιο. Ο καπιταλισμός δίνει την αφορμή για το
ενδεχόμενο της αναίρεσης του, χωρίς όμως αυτή να σημαίνει αυτόματα ότι
αυτός θα εξελιχθεί σε κάτι άλλο. Ήτοι η δαπάνη της άμεσης ανθρώπινης εργασίας
ενώ παραμένει κεντρική και απαραίτητη για το κεφάλαιο, παρά το γεγονός ότι η
πρώτη καθίσταται αναχρονιστική από τις εξελίξεις που προκαλούνται από το
τελευταίο, δημιουργεί μια εσωτερική όξυνση. Όπως έχω αναπτύξει λεπτομερώς στο «Χρόνος,
Εργασία και Κοινωνική Κυριαρχία / Time, Labour, and
Social Domination: A Reinterpretation of Marx’s Critical Theory» ο Μαρξ αναλύει την φύση της βιομηχανικής παραγωγής και την
αναπτυξιακή της τροχιά με αναφορά σε αυτή την όξυνση (Postone 1993:
307-66).
Τα συγκεκριμένα αποσπάσματα των Βασικών Γραμμών – Grundrisse
υποδεικνύουν πως η ιδέα του Μαρξ για την δομική αντίφαση του καπιταλισμού δεν
θα πρέπει να ταυτίζεται άμεσα με τον κοινωνικό ανταγωνισμό, όπως είναι η ταξική
πάλη. Επίσης αποκαλύπτουν ότι η κατανόηση του Μαρξ για την καπιταλιστική
αντίφαση δεν αναφέρεται με τον πλέον θεμελιώδη τρόπο σε μία αντίφαση μεταξύ του
ιδιωτικού σφετερισμού και της κοινωνικοποιημένης παραγωγής. (9) Ως εκ τούτου
διαφέρει θεμελιακά από εκείνη του παραδοσιακού Μαρξισμού. Στις Βασικές
Γραμμές – Grundrisse ο Μαρξ δεν αναλύει την αντίφαση του καπιταλισμού ως εκείνης
που βρίσκεται μεταξύ της διαδικασίας της παραγωγής και της αξίας, δηλαδή μεταξύ
της καπιταλιστικής παραγωγής και των υφιστάμενων κοινωνικών σχέσεων εντός του
καπιταλισμού. Αντιθέτως ο ίδιος αντιμετωπίζει την πρώτη όπως έχει διαμορφωθεί
από την τελευταία: η παραγωγή του καπιταλισμού είναι ‘‘ο τρόπος της
παραγωγής που βασίζεται στην αξία’’. Καθ’ αυτήν την έννοια στα τελευταία
του γραπτά, ο Μαρξ αναφέρεται κατηγορηματικά στον βιομηχανικό τρόπο της
παραγωγής ως «ειδικά καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής… (τεχνολογικά
εξ ίσου)» (Καρλ Μαρξ: Αποτελέσματα της Άμεσης Διαδικασίας
Παραγωγής, Εκδόσεις Α/Συνέχεια:
1990 // Marx,
Karl
1994: 428). Αυτά τα χωρία από τις Βασικές Γραμμές – Grundrisse υπονοούν ότι είναι η υλική μορφή της
παραγωγής που πρόκειται να μετασχηματιστεί ταυτόχρονα με την υπέρβαση του
καπιταλισμού. Επίσης διαψεύδουν την ιδέα πως η κριτική θεωρία του Μαρξ είναι
ένα είδος επαναστατικής τεχνολογικής αιτιοκρατίας. (10) Απεναντίας εκείνος
πραγματεύεται την τεχνολογία και την διαδικασία της παραγωγής ως εκ της
κοινωνίας συγκροτούμενες: είναι αυτές οι δύο που μορφοποιούνται από την αξία.
Επομένως δεν θα πρέπει απλά να ταυτίζονται με τις ‘δυνάμεις της παραγωγής’ που
έρχονται σε αντίφαση με τις καπιταλιστικές κοινωνικές σχέσεις. Ωστόσο, παρ’ όλο
που η τεχνολογία και η διαδικασία της παραγωγής διαπλάθονται από τις
καπιταλιστικές σχέσεις, ενσωματώνουν μαζί τους μία ανακολουθία. Η ανάλυση του
Μαρξ κάνει διάκριση μεταξύ της πραγματικότητας από την μορφή που έχει λάβει η παραγωγή
που συνίσταται από την αξία και της ροπής της
– μιας ροπής
που καθηλώνει την πιθανότητα μιας νέας μορφής παραγωγής. Αυτή η διάκριση σε
τελευταία ανάλυση προέρχεται από την αντιφατική φύση των καπιταλιστικών
σχέσεων, τις οποίες ο Μαρξ στο Κεφάλαιο, τις θεμελιώνει επάνω στον διπλό
χαρακτήρα των κατηγοριών της σύγχρονης καπιταλιστικής κοινωνικής ζωής.
Είναι σαφές από τα
αποσπάσματα που παρατέθηκαν πως όταν ο Μαρξ στις Βασικές Γραμμές
περιγράφει την υπέρβαση της αντίφασης του καπιταλισμού και δηλώνει ότι «η εργατική μάζα πρέπει η ίδια να
ιδιοποιείται την υπερεργασία της» (Μαρξ: Βασικές
Γραμμές σελ:541) δεν υπαινίσσεται μόνο την απαλλοτρίωση της ατομικής ιδιοκτησίας και
την χρήση των προϊόντων που είναι σε πλεόνασμα με ένα πιο ορθολογικό, δίκαιο και αποτελεσματικό τρόπο. Η ιδιοποίηση για την οποία ο Μαρξ κάνει λόγο περιλαμβάνει
επίσης την αυτοπαθή εφαρμογή της δυνατότητας, που είναι ενσωματωμένη στην
προηγμένη καπιταλιστική παραγωγή, επάνω στην ίδια την διαδικασία της παραγωγής.
Το σύστημα της κοινωνικής αναπαραγωγής
στο οποίο, ο πλούτος του δημιουργείται διά μέσου του σφετερισμού του άμεσου
εργασιακού χρόνου και της δουλειάς των εργαζομένων ως γραναζιών ενός
παραγωγικού μηχανισμού, είναι εφικτό να καταργηθεί. Αυτές οι δύο πλευρές του
βιομηχανικού καπιταλιστικού τρόπου της παραγωγής είναι συνδεδεμένες, σύμφωνα με
τον Μαρξ. Συνεπώς η υπέρβαση του καπιταλισμού όπως παρουσιάζεται στις Βασικές
Γραμμές εμμέσως προβλέπει το ξεπέρασμα
αμφότερων των τυπικών και ουσιαστικών πτυχών του τρόπου παραγωγής που
στηρίζεται στην μισθωτή εργασία. Συνεπάγεται την κατάργηση ενός συστήματος
διανομής που είναι βασισμένο επάνω στην ανταλλαγή εργασιακής δύναμης ως
εμπορεύματος για έναν μισθό με τον οποίο αποκτώνται τα μέσα κατανάλωσης: και
συνεπάγεται επίσης την κατάργηση ενός συστήματος παραγωγής που βασίζεται επάνω
στην προλεταριακή εργασία, δηλαδή από την μονόπλευρη και κατακερματισμένη
εργασία που είναι χαρακτηριστική της καπιταλιστικής βιομηχανικής παραγωγής.
Όσον αφορά την κοινωνική οργάνωση της εργασίας η μαρξική αντίφαση πρέπει να
γίνει κατανοητή ως μία διογκούμενη αντίφαση μεταξύ του είδους της εργασίας που
οι άνθρωποι εκτελούν υπό καπιταλιστικές συνθήκες και του είδους της εργασίας
που θα μπορούσαν να εξασκούν εάν η αξία καταργούταν καθώς και της παραγωγικής
τάσης που αναπτύχθηκε εξαρτώμενη του καπιταλισμού και που θα χρησιμοποιούταν
αυτομάτως για να απελευθερώσει τους ανθρώπους από την τυραννία της
αλλοτριωμένης κοινωνικής οργάνωσης που συντίθεται από την ίδια τους την
εργασία. Μακριά από τη συνεπαγωγή της συνειδητοποίησης του
προλεταριάτου, η υπέρβαση του καπιταλισμού ενέχει την υλική κατάργηση της
προλεταριακής εργασίας. Η χειραφέτηση της εργασίας απαιτεί την
χειραφέτηση από την (αλλοτριωμένη) εργασία.
Αυτή η ερμηνεία, παρέχοντας την βάση για μία
ιστορική κριτική της συγκεκριμένης μορφής της παραγωγής εντός του καπιταλισμού
(καθώς επίσης και της αφηρημένης διαμεσολάβησης και κυριαρχίας που εκφράζονται
με τις κατηγορίες της αξίας και του κεφαλαίου) ρίχνει άπλετο φως στον πολύ
γνωστό ισχυρισμό του Μαρξ πως ο καπιταλιστικός
κοινωνικός σχηματισμός σηματοδοτεί την ολοκλήρωση της προϊστορίας της
ανθρώπινης κοινωνίας (Καρλ Μαρξ: Συμβολή
στην Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας // Marx
1987: 264). Η έννοια της υπέρβασης της προλεταριακής
εργασίας υποδηλώνει ότι η «προϊστορία» θα πρέπει να νοηθεί αναφορική με εκείνους
τους κοινωνικούς σχηματισμούς στους οποίους η αδιάλειπτη παραγωγή πλεονάσματος
είναι υπαρκτή και κυρίως βασίζεται στην άμεση ανθρώπινη εργασία. Αυτό το
χαρακτηριστικό είναι κοινό στις κοινωνίες που το πλεόνασμα δημιουργείται από
τους σκλάβους, τους δουλοπάροικους ή τη μισθωτή εργασία. Ωστόσο ο σχηματισμός
που βασίζεται επάνω στην μισθωτή εργασία, σύμφωνα με τον Μαρξ, χαρακτηρίζεται μοναδικά από μία δυναμική που μπορεί να προκαλέσει το ιστορικό ενδεχόμενο να καταστεί
εφικτή η υπέρβαση του παραγωγικού πλεονασμού προϊόντων ο οποίος στηρίζεται στην
ανθρώπινη εργασία ως εσωτερικό στοιχείο της παραγωγικής διαδικασίας. Ένας
νέος κοινωνικός σχηματισμός θα μπορούσε να είναι δημιουργημένος μέσα στον οποίο «η υπερεργασία των
πολλών έπαψε να είναι όρος για την ανάπτυξη του γενικού πλούτου, όπως και η
μη-εργασία των λίγων έπαψε να είναι όρος για την ανάπτυξη των γενικών δυνάμεων
του ανθρώπινου μυαλού» (Μαρξ: Βασικές Γραμμές σελ: 538).
Για τον Μαρξ, λοιπόν, το τέλος της προϊστορίας
σημαίνει την υπέρβαση της αντίθεσης ανάμεσα στην χειρωνακτική και την
διανοητική εργασία. Ωστόσο, αυτή η αντίθεση δεν μπορεί να ξεπεραστεί απλώς και
μόνο με την συγχώνευση της υπάρχουσας χειρωνακτικής και διανοητικής εργασίας. Η
πραγμάτευση της παραγωγής από τον Μαρξ στις Βασικές Γραμμές υποδεικνύει πως εκτός από τον διχασμό των δύο
συγκεκριμένων τρόπων εργασίας, συνεπάγεται επίσης και ο προκαθορισμός των
χαρακτηριστικών τους, που βρίσκει την προέλευση του στην υπάρχουσα μορφή της
παραγωγής. Ο διχασμός τους θα μπορούσε να ξεπεραστεί μόνο με την μετατροπή
αμφότερων των υφιστάμενων τρόπων της χειρωνακτικής και διανοητικής εργασίας,
δηλαδή με την ιστορική συγκρότηση μιας νέας δομής και συνάμα κοινωνικής
οργάνωσης της εργασίας. Μία τέτοια καινούργια δομή καθίσταται εφικτή, σύμφωνα με
την ανάλυση του Μαρξ όταν το πλεόνασμα της παραγωγής παύει πλέον να στηρίζεται
πρωταρχικά στην άμεση ανθρώπινη εργασία.
Το
παράθεμα των Βασικών Γραμμών – Grundrisse επάνω στην θεμελιακή αντίφαση
του καπιταλισμού καθιστά σαφές, λοιπόν, πως η κριτική θεωρία του Μαρξ πρέπει
ουσιαστικά να είναι κατανοητή ως η κριτική της εργασίας μέσα στον
καπιταλισμό αντί να είναι η κριτική του καπιταλισμού από την σκοπιά
της εργασίας (όπως υφίσταται στον παραδοσιακό Μαρξισμό). Αυτό έχει εκτεταμένες
επιπτώσεις επάνω στην πρόσληψη του Κεφαλαίου και σκιαγραφεί μία
θεμελιώδη διάκριση ανάμεσα στην κριτική του Μαρξ επάνω στην πολιτική οικονομία
και της διαδεδομένης (παρ)ερμηνείας της ως μίας πολιτικής οικονομίας της κατάκρισης. Βεβαίως δεν είναι εφικτή η λεπτομερής επεξεργασία μιας τέτοιας
ανάγνωσης στο Κεφάλαιο, επάνω στην βάση των Βασικών Γραμμών, εντός
της δομής του παρόντος κεφαλαίου. Όμως για να είμαστε σε θέση να σκαριφίσουμε
περιληπτικά τα κύρια σημεία της είναι σημαντικό να εξετάσουμε εν συντομία μία άλλη κρίσιμη ενότητα των Βασικών Γραμμών με τίτλο «Η μέθοδος της πολιτικής οικονομίας» (Μαρξ:
Βασικές Γραμμές σελ: 66).
Οι Βασικές Γραμμές: οι κατηγορίες του Μαρξ.
Κάπου στο απώτερο μέλλον στον γαλαξία Λενινόια....
Σε αυτήν την ενότητα ο Μαρξ πραγματεύεται το ζήτημα ενός κατάλληλου
σημείου εκκίνησης για την κριτική ανάλυση του. Καθιστά σαφές ότι οι κατηγορίες
της ανάλυσης του δεν θα πρέπει να νοούνται με αυστηρούς οικονομικούς όρους.
Τουναντίον, αυτές «εκφράζουν τις μορφές ύπαρξης [Daseinsformen], τους υπαρξιακούς
προσδιορισμούς [Existenz- bestimmungen] …αυτής της καθορισμένης κοινωνίας» (Μαρξ: Βασικές Γραμμές
σελ:
70, η πρόταση έχει
ανασυνταχθεί). Ως τέτοιες είναι,
ταυτοχρόνως, μορφές υποκειμενικότητας και αντικειμενικότητας: εκφράζουν «ότι
είναι δοσμένο στο νου, όπως και στην
πραγματικότητα» (Μαρξ: Βασικές Γραμμές η πρόταση έχει ανασυνταχθεί σελ: 70).
Δηλαδή οι κατηγορίες του Μαρξ
εμφανίζονται να συλλαμβάνουν ως ουσιαστικά αλληλένδετες διαστάσεις, την
οικονομική, κοινωνική και πολιτισμική έκφανση του σύγχρονου καπιταλιστικού βίου
ενώ αυτές συνήθως αντιμετωπίζονται σαν ενδεχόμενα που σχετίζονται ως εξωγενή το
ένα με το άλλο. Αυτή η κατηγορική προσέγγιση αντικρούει τις αντιλήψεις για τις σχέσεις της κοινωνικής αντικειμενικότητας και
υποκειμενικότητας με συλλογιστικούς όρους που στηρίζονται σ’ ένα
θεμελιακό/υπερδομικό μοντέλο. (11)
Κι’ εκτός αυτού ο Μαρξ καθιστά σαφές ότι
οι κατηγορίες τις κριτικής του είναι ιστορικά συγκεκριμένες. Ακόμα και οι
κατηγορίες που παρουσιάζονται να είναι διιστορικές και πράγματι παίζουν έναν
ρόλο αρκετά πρώιμα ιστορικά – όπως το χρήμα και η εργασία – είναι πλήρως
ανεπτυγμένες και καταλήγουν ως αυτούσιες μόνο στην καπιταλιστική κοινωνία (Μαρξ: Βασικές Γραμμές σελ: 70).
Το παράδειγμα
αυτό της εργασίας δείχνει έντονα, πώς ακόμα και οι πιο αφηρημένες κατηγορίες,
παρόλο που –ακριβώς επειδή είναι αφηρημένες– ισχύουν για όλες τις εποχές,
ωστόσο στον καθορισμένο χαρακτήρα αυτής της αφαίρεσης αποτελούν οι ίδιες εξίσου
το προϊόν ιστορικών σχέσεων και έχουν την πλήρη τους ισχύ μονάχα γι αυτές και
μέσα σ' αυτές τις σχέσεις.
(Μαρξ:
Βασικές γραμμές…(Grundrisse),
εισαγωγή Μ, 18, σελ. 69-70)
Με άλλα λόγια σαν απλές,
αφηρημένες κατηγορίες είναι «τόσο σύγχρονη(ες)… όσο και οι σχέσεις που δημιουργούν
αυτή την απλή αφαίρεση» (Μαρξ: Βασικές Γραμμές σελ:
68). (12)
Διότι οι κατηγορίες αφού είναι πλήρως ανεπτυγμένες, είναι και ιστορικά
συγκεκριμένες,
Θα ’ταν
λοιπόν άβολο και λαθεμένο να αφεθούν οι οικονομικές κατηγορίες να διαδεχτούν η
μια την άλλη με τη σειρά που ιστορικά υπήρξαν καθοριστικές. Η σειρά τους
καθορίζεται, αντίθετα, από τη σχέση που έχουν μεταξύ τους μέσα στη σύγχρονη
αστική κοινωνία, σχέση που είναι ακριβώς η αντίστροφή από εκείνη που
εμφανίζεται σαν η φυσική τους σχέση ή που αντιστοιχεί στη σειρά της ιστορικής
εξέλιξης.
(Μαρξ:
Βασικές γραμμές…(Grundrisse),
εισαγωγή Μ, 18, σελ. 71)
Αντί αυτού,
η κριτική ανάλυση θα πρέπει να εκκινεί με εκείνο που είναι το πλέον ουσιώδες
για το αντικείμενο της. Στην αστική κοινωνία «το κεφάλαιο είναι η κυρίαρχη πάνω σε όλα
οικονομική δύναμη», και επομένως «πρέπει να αποτελεί αφετηρία και τέρμα»
(Μαρξ: Βασικές Γραμμές σελ: 71).
Η έμφαση του Μαρξ επάνω στην ιστορική
ιδιαιτερότητα του ερευνητικού αντικείμένου είναι εγγενώς συνδεδεμένη με το
ζήτημα του εναρκτήριου σημείου της κριτικής του ανάλυσης. Όπως το είχε κάνει
πρώιμα και στην Γερμανική Ιδεολογία ο Μαρξ επέμεινε στην κοινωνική και
ιστορική συγκρότηση των μορφών συνείδησης, μια θέση που είναι πιο εκλεπτυσμένη
στις Βασικές Γραμμές και αναφορική με την έννοια
αντικειμενικού/υποκειμενικού χαρακτήρα των δομικών κατηγοριών της
καπιταλιστικής κοινωνίας. Και αυτό υποδηλώνει ότι καμία θέση,
συμπεριλαμβανομένης και του Μαρξ, δεν
έχει οικουμενική και υπεριστορική σημασία. Ωστόσο η ιστορική σχετικοποίηση της σκέψης
δεν σημαίνει ότι μία βάσιμη θεωρία δεν είναι εφικτή: μία ιστορικά
συγκεκριμένη θεωρία μπορεί να είναι σχολαστικά επαρκής ως προς το αντικείμενο
της. Αυτό προϋποθέτει πως η θεωρία είναι αυτοαναφορική: πρέπει να είναι σε θέση
να εξηγεί τα ενδεχόμενα με τους δικούς της όρους, με την βοήθεια των ίδιων κατηγοριών
με τις οποίες εξετάζει το αντικείμενο της, δηλαδή να επεξηγεί το δικό της
περιεχόμενο.
Επιπλέον
ο ιστορικά συγκεκριμένος
χαρακτήρας της θεωρίας δεν είναι αμιγώς ένα ζήτημα του περιεχομένου αλλά είναι
και
ζήτημα της δομής: η δομή της δεν θα πρέπει να αντιβαίνει τον ιστορικά
καθορισμένο χαρακτήρα της θεωρίας. Η θεωρία δεν μπορεί να παρουσιαστεί
σε
διιστορική μορφή, όπως για παράδειγμα σαν μία οικουμενικά έγκυρη μέθοδος
που
μπορεί απλώς να είναι εφαρμόσιμη σε ποικίλα αντικείμενα, με τα οποία
σχετίζεται
μόνο φαινομενικά. Αντίθετα η ιστορική ιδιαιτερότητα της θεωρίας απαιτεί
ότι η γενική της ιδέα είναι η έννοια του αντικειμένου της. (Κατά
ειρωνικό τρόπο όταν η θεωρία έχει αυτεπίγνωση και είναι ιστορικώς
αυτό-αναφορικά καθορισμένη, αυτή η φαινομενικά υπεριστορική ρήση
του Χέγκελ
αποκτά την εγκυρότητα της.)
Επομένως το σημείο εκκίνησης της κριτικής ανάλυσης δεν μπορεί
να θεμελιώθει κατά τρόπο Καρτεσιανό, σε μία αναφορικά αναμφισβήτητη και
υπεριστορικά έγκυρη αλήθεια. Αντίθετα το σημείο εκκίνησης πρέπει να είναι ιστορικά
συγκεκριμένο, ο πυρήνας μιας ιστορικώς καθορισμένης ανάλυσης του ιστορικά
συγκεκριμένου σχηματισμού που είναι δηλαδή το περιεχόμενο της. Εάν ο ‘Έγελος
στην Επιστήμη της Λογικής ασχολούταν με το πρόβλημα του σημείου εκκίνησης για
την ανάλυση μίας λογικής που δεν την προϋποθέτει, που σημαίνει με άλλα λόγια,
την θεμελίωση της έξω από εκείνο που αναζητά να αποδείξει, ο Μαρξ απασχολούταν
με το πρόβλημα ενός ιστορικά συγκεκριμένου, εναρκτήριου σημείου για μία
κοινωνική κριτική θεωρία, η οποία δεν θεμελιώνει την υπόσταση της έξω από το
αντικείμενο/περιεχόμενο της.
Επειδή ένα τέτοιο σημείο εκκίνησης δεν μπορεί να θεσπιστεί σε
κανένα διιστορικά έγκυρο θεώρημα, μπορεί μόνο να καταστεί εύλογο εμμενώς – με
την εξελισσόμενη τροχιά του, σύμφωνα με την οποία κάθε διαδοχική στιγμή που
εκτυλίχθηκε δικαιώνει αναδρομικά εκείνη που προηγήθηκε. Και κατ’ αυτό τον τρόπο
το Κεφάλαιο πράγματι, είναι διαρθρωμένο. Οι κατηγορίες από την αρχή –
παραδείγματος χάριν το εμπόρευμα, η αξία, η αξία χρήσης, η αφηρημένη εργασία, η
συγκεκριμένη εργασία – δικαιολογούνται στην πραγματικότητα μόνο από την
επακόλουθη (διαδοχική) εξέλιξη αυτής της ανάλυσης. (13) Εκείνο που εμφανίζεται
να είναι η διιστορική θεμελίωση τους στο πρώτο κεφάλαιο του Κεφαλαίου
πρέπει να κατανοείται αναφορικά με την οργάνωση του Μαρξ στην αυστηρώς εγγενή
λειτουργία της παρουσίασης τους η οποία δεν λαμβάνει μία εξωγενή θέση προς το
αντικείμενο της. Κατανοητό με τον τρόπο αυτό, εκείνο που παρουσιάζεται ως διιστορική θέσπιση (όπως για παράδειγμα η αξία) δεν είναι παρά η θέση στην
οποία οι υποκειμενικοί/αντικειμενικοί τύποι αυτό-προβάλλονται. Είναι ένας
κατά συνέπεια-σχολιασμός, επάνω στον τρόπο σκέψης που παραμένει δέσμιος μέσα
στα όρια των κατασκευασμένων μορφών της σύγχρονης καπιταλιστικής κοινωνίας.
(14)
Το Κεφάλαιο υπό το φως των Grundrisse
Σε αυτό
το σημείο μπορούμε να σκιαγραφήσουμε εν συντομία μία ανάγνωση του Κεφαλαίου
με βάση τους προσεκτικούς συλλογισμούς που έχουμε αναπτύξει έως τώρα. Όπως
είναι ευρέως γνωστό το σημείο έναρξης του Κεφαλαίου είναι το εμπόρευμα.
Επί τη βάσει των Βασικών Γραμμών είναι πλέον προφανές ότι η κατηγορία
του εμπορεύματος δεν αναφέρεται στα εμπορεύματα όπως ίσως υφίστανται σε πολλούς
κοινωνικούς σχηματισμούς. Ούτε εκφράζει ένα (πλασματικό) ιστορικό στάδιο της
«αμιγούς εμπορευματικής παραγωγής» που υποτίθεται πως προϋπήρχε του
καπιταλισμού. Αντιθέτως η κατηγορία του εμπορεύματος εδώ είναι ιστορικά
συγκεκριμένη. Προσδιορίζει την πλέον στοιχειώδη κοινωνική μορφή της
καπιταλιστικής κοινωνίας, την μορφή από την οποία ο Μαρξ ακολούθως συνέχισε,
ώστε να αναπτύξει τα ουσιώδη γνωρίσματα και την δυναμική ιδιότητα αυτής της
κοινωνίας. (15). Τα χαρακτηριστικά αυτής της μορφής – που είναι ταυτοχρόνως
αξία και αξία χρήσης, επί παραδείγματι – θα πρέπει επίσης να κατανοούνται ως
ιστορικά συγκεκριμένα. (Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, α’ τόμος σελ: 75, 83
Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, 2002)
Ως μορφή κοινωνικών σχέσεων το εμπόρευμα
είναι παράδοξο σύμφωνα με τον Μαρξ: η συγκρότηση του γίνεται από την εργασία.
Επομένως, αναγκαστικά υφίσταται σε αντικειμενοποιημένη μορφή και έχει ένα
δισυπόστατο χαρακτήρα ως μορφή κοινωνικής διαμεσολάβησης και ως προϊόν, ως αξία
και αξία χρήσης. Η έννοια του Μαρξ για την ιστορική ιδιαιτερότητα της εργασίας
μέσα στον καπιταλισμό αποτελεί την βάση για την περιγραφή του εμπορεύματος.
Υποστηρίζει ότι η εργασία έχει «διπλό χαρακτήρα» : είναι μαζί «συγκεκριμένη
εργασία» και «αφηρημένη εργασία» (Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, α’ τόμος σελ: 52, 55-60). Η «συγκεκριμένη εργασία»
αναφέρεται στις εργασιακές δραστηριότητες που διαμεσολαβούν την αλληλεπίδραση
του ανθρώπου με την φύση. Αν και μόνο στον καπιταλισμό όλες αυτές οι
δραστηριότητες θεωρούνται τύποι μιας ευρύτερης δραστηριότητας – (συγκεκριμένη)
εργασία – και όλα τα προϊόντα κατατάσσονται ως όμοια σαν αξίες χρήσης, αυτού
του είδους η διαμεσολαβητική δραστηριότητα είναι υπεριστορική: υπάρχει σε όλες
τις κοινωνίες. Η διάσταση της αξίας χρήσης που έχει το εμπόρευμα δεν είναι
ιστορική αποκλειστικότητα του καπιταλισμού. Ωστόσο όμως, αυτό συνεπάγεται ότι η
διάσταση της αξίας και η εργασία που την θεσπίζει είναι ιστορικά
συγκεκριμένες. Γι’ αυτό το λόγο η «αφηρημένη εργασία» δεν είναι ως επί το
πλείστον συγκεκριμένη εργασία, αλλά είναι μία διαφορετική, ιστορικά
συγκεκριμένη κατηγορία. Όπως έχει υποστηριχθεί στο Χρόνος, Εργασία και
Κοινωνική Κυριαρχία / Time, Labour and Social Domination αυτή η κατηγορία δηλοποιεί πως η
εργασία στον καπιταλισμό έχει μια αποκλειστική κοινωνική λειτουργία η οποία δεν
είναι ενδογενής με την εργασιακή δραστηριότητα ως τέτοια (Postone
1993: 123-85). Αντιθέτως, η προσδιορισμένη εκ του εμπορεύματος εργασία υπηρετεί το
είδος ενός οιονεί αντικειμενικού μέσου με το οποίο τα προϊόντα των άλλων
αποκτώνται (Καρλ
Μαρξ, Το
Κεφάλαιο, α’ τόμος σελ: 75, 78). Εν ολίγοις, μεσολαβεί μια νέα μορφή αλληλεξάρτησης στην οποία η
εργασία των ανθρώπων ή τα προϊόντα της εργασίας τους λειτουργούν σαν
αντικειμενικά μέσα για την προμήθευση των προϊόντων των άλλων. Η χρησιμότητα
της εργασίας και των προϊόντων της, ως μέσων με τον συγκεκριμένο σκοπό,
προκαταλαμβάνει αυτή την λειτουργία από την πλευρά των πρόδηλων κοινωνικών
σχέσεων.
Έτσι λοιπόν στα ώριμα έργα του Μαρξ η έννοια της απαραίτητης
κεντρικότητας της εργασίας μέσα στην κοινωνική ζωή είναι ιστορικά συγκεκριμένη.
Η πρόσληψη της δεν θα πρέπει να σημαίνει ότι η υλική παραγωγή είναι η πιο
ουσιώδης διάσταση της κοινωνικής ζωής γενικά, ή του καπιταλισμού ειδικότερα. Εν
αντιθέσει, αναφέρεται στην ιστορικώς συγκεκριμένη συγκρότηση από την εργασία
μέσα στον καπιταλισμό, μιας μορφής διαμεσολάβησης η οποία χαρακτηρίζει εκ
βάθρων αυτή την κοινωνία. Εν τούτοις, αυτή η διαμεσολαβητική δραστηριότητα δεν
είναι ένα χαρακτηριστικό που είναι εγγενές στην εργασιακή δραστηριότητα.
Συνεπακόλουθα δεν πρέπει – και δεν μπορεί – να παρουσιάζεται ως τέτοια. Αντί
αυτού όταν το εμπόρευμα υπόκειται σε ανάλυση, η ιστορικά συγκεκριμένη διάσταση
του, η αξία εμφανίζεται να συγκροτείται από την εργασία εν γένει χωρίς
περαιτέρω ενδοιασμούς – είναι το «παραγωγικό ξόδεμα ανθρώπινου μυαλού, ανθρώπινων μυώνων, νεύρων, χεριών
κ.λ.π.» (Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, α’ τόμος σελ: 58). Κοντολογίς, η ιστορικά
συγκεκριμένη και κοινωνικά διαμεσολαβητική λειτουργία της εργασίας, στον
καπιταλισμό εμφανίζεται σαν υπεριστορική συγκεκριμένη εργασία, ως ‘‘επάγγελμα’’
– δηλαδή σαν μία οντολογική ουσία και όχι σαν μια ιστορικά συγκεκριμένη μορφή.
Αυτή η οντολογική μορφή της εμφάνισης, της ιστορικά μοναδικής και κοινωνικά
θεσπισμένης λειτουργίας που έχει η εργασία στον καπιταλισμό, αποτελεί τον
θεμελιώδη ορισμό εκείνου που ο Μαρξ αποδίδει με τον όρο οι φετιχιστικές μορφές
του καπιταλισμού. Διέπει όλες τις προσεγγίσεις που ιστορικοποιούν καθ’ υπέρβαση
την κοινωνική θέσμιση του ρόλου της εργασίας μέσα στον καπιταλισμό, είτε
καταφατικά (όπως στην κλασική πολιτική οικονομία του παραδοσιακού Μαρξισμού)
είτε αρνητικά (όπως στην Διαλεκτική του Διαφωτισμού). (16)
Η εργασία λοιπόν στον καπιταλισμό, δεν
μεσολαβεί μόνο την αλληλεπίδραση των ανθρώπων και της φύσης αλλά καθιερώνει
επίσης μια ιστορικά συγκεκριμένη κοινωνική διαμεσολάβηση σύμφωνα με τον Μαρξ.
Ως εκ τούτου, οι αντικειμενοποιήσεις της (εμπόρευμα, κεφάλαιο) είναι αμφότερες
καθορισμένα προϊόντα της εργασίας και αντικειμενοποιημένες μορφές της
κοινωνικής διαμεσολάβησης. Επί τη βάσει της ανάλυσης αυτής, οι κοινωνικές
σχέσεις που με τον πλέον θεμελιώδη τρόπο χαρακτηρίζουν την καπιταλιστική μορφή
της κοινωνικής ζωής είναι εντελώς διαφορετικές σε χαρακτήρα από τις ποιοτικά
συγκεκριμένες και φανερές κοινωνικές σχέσεις, όπως είναι οι σχέσεις της
συγγένειας, που χαρακτηρίζουν άλλες μορφές κοινωνικής ζωής. Οι βασικές μορφές
των κοινωνικών σχέσεων, που έχουν συσταθεί εντός του καπιταλισμού, είναι παραδόξως
οιονεί αντικειμενικές και μαζί ρυθμιστικές, χαρακτηρίζονται δε από μια
διχαστική αντίθεση ανάμεσα σε μία αφηρημένη, γενική, ομοιογενή διάσταση και σε
μία συγκεκριμένη, ιδιαίτερη, υλική διάσταση (όπου αμφότερες εμφανίζονται να
είναι εκ φύσεως παρά κοινωνικές).
Αυτή η ιδιάζουσα μορφή διαμεσολάβησης
συνίσταται από προσδιορισμένες μορφές της πρακτικής, αλλά καθίσταται κατά
κάποιο τρόπο ανεξάρτητη των πρακτικών αυτών. Το αποτέλεσμα είναι μια νέα μορφή
κοινωνικής κυριαρχίας που υποβάλλει τους ανθρώπους σε όλο και πιο απρόσωπες,
«ορθολογικές» προσταγές και εξαναγκασμούς που δεν μπορούν να νοηθούν επαρκώς με
τους όρους της απτής καθυπόταξης των κοινωνικών ομάδων, όπως είναι η κοινωνική
τάξη ή οι θεσμικοί φορείς του κράτους και / ή της οικονομίας. Αντιστοίχως με
την εξουσία, όπως εκείνη γίνεται αντιληπτή από τον Φουκώ, αυτή η μορφή
κυριαρχίας δεν έχει καθορισμένο τόπο και παρουσιάζεται σαν να μην είναι καθόλου
κοινωνική. Παρ’ όλα αυτά, δεν είναι στατική, αλλά χρονικά δυναμική. Στο Κεφάλαιο,
ο Μαρξ πραγματεύεται τον ιστορικά δυναμικό χαρακτήρα του καπιταλισμού ως
ιστορικά καθορισμένο και προδιαγεγραμμένο χαρακτηριστικό αυτού του σχηματισμού
της κοινωνικής ζωής, που στηρίζεται στον τρόπο της απρόσωπης κυριαρχίας, ως
έμφυτου στις βασικές μορφές διάρθρωσης αυτής της κοινωνίας. Με τον τρόπο αυτό,
σχετικοποιεί ιστορικώς την έννοια της εγγενούς ιστορικής δυναμικής.
Εκείνο που οδηγεί αυτή την δυναμική είναι
ο διπλός χαρακτήρας των υποκείμενων στον καπιταλισμό κοινωνικών μορφών. Είναι
εξαιρετικά σημαντικό να σημειωθεί εν προκειμένω ότι ο διαχωρισμός που κάνει ο
Μαρξ στις Βασικές Γραμμές μεταξύ της αξίας και του ‘‘πραγματικού
πλούτου’’ επανεμφανίζεται στο πρώτο κεφάλαιο του Κεφαλαίου ανάμεσα στην
αξία και τον ‘‘υλικό πλούτο’’ (Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, α’ τόμος σελ: 57-60). Ο υλικός πλούτος μετριέται από την
ποσότητα που έχει παραχθεί και είναι η λειτουργία ενός αριθμού παραγόντων που
είναι επιπρόσθετοι της εργασίας όπως η γνώση, η κοινωνική οργάνωση και οι
φυσικές συνθήκες. (Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, α’ τόμος σελ: 54). Η αξία, η κυρίαρχη μορφή του
πλούτου στον καπιταλισμό, συγκροτείται μονάχα από τον (κοινωνικά αναγκαίο)
ανθρώπινο χρόνο που αναλώθηκε, σύμφωνα με τον Μαρξ (Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, α’ τόμος σελ:
53-54, 58-60).
Δοθέντος ότι, ο υλικός πλούτος ως η κυρίαρχη
μορφή του πλούτου μεσολαβείται από τις έκδηλες κοινωνικές σχέσεις, η αξία είναι
η ίδια μία διαμεσολαβημένη μορφή του πλούτου.
Εκκινώντας με την μελέτη του για το
μέγεθος της αξίας υπό τους όρους του κοινωνικά αναγκαίου χρόνου εργασίας, ο
Μαρξ περιγράφει την διαλεκτική αλληλεπίδραση της αξίας και της χρήσης – η αξία
που καθίσταται ιστορικά σημαίνουσα με την ανάδυση της σχετικής υπεραξίας και
δημιουργεί μια αρκετά περίπλοκη, μη γραμμική, ιστορική δυναμική, υποκείμενη στη
σύγχρονη κοινωνία. Με την ανάπτυξη της δυναμικής αυτής γίνεται όλο και πιο
σαφές ότι ο ιστορικά συγκεκριμένος τρόπος της κοινωνικής καθυπόταξης, που είναι
εσωτερικός στις πιο βασικές μορφές της κοινωνικής διαμεσολάβησης, εντός του
καπιταλισμού, είναι η κυρίευση των ανθρώπων από τον χρόνο. Η δυναμική που
περιγράφεται από τον Μαρξ στο Κεφάλαιο χαρακτηρίζεται, από την μία
πλευρά, από τους διαρκείς μετασχηματισμούς της παραγωγής και γενικότερα της
κοινωνικής ζωής, ενώ από την άλλη πλευρά αυτή η ιστορική δυναμική συνεπάγεται
την συνεχή ανασύσταση των δικών της θεμελιακών όρων ως ένα αμετάβλητο γνώρισμα
της κοινωνικής ζωής – ήτοι η κοινωνική διαμεσολάβηση πραγματοποιείται τελικά
από την εργασία και γι΄ αυτό τον λόγο, η έμβια εργασία παραμένει αναπόσπαστο
μέρος στην διαδικασία της παραγωγής (λαμβάνοντας ως προϋπόθεση την κοινωνία στο
σύνολο της) ανεξάρτητα από το επίπεδο της παραγωγικότητας. Ο καπιταλισμός
ακατάπαυστα δημιουργεί το καινούργιο ενώ αδιαλείπτως ανασυγκροτεί το ίδιο.
Αυτή η κατανόηση της περίπλοκης
καπιταλιστικής δυναμικής λαμβάνει υπ’ όψιν την κριτική, κοινωνική ανάλυση (αντί
για την τεχνολογική) της τροχιάς της ανάπτυξης και της δομής της παραγωγής στην
σύγχρονη κοινωνία. Παρ’ ότι δεν μπορώ εδώ να την αναπτύξω διεξοδικά, η έννοια –
κλειδί του Μαρξ για την υπεραξία δεν υποδηλώνει μόνο πως το πλεόνασμα παράγεται
από την εργατική τάξη, όπως τονίζουν οι παραδοσιακές ερμηνείες, αλλά ότι ο
καπιταλισμός χαρακτηρίζεται από μια καθορισμένη, ανεξέλεγκτη μορφή ανάπτυξης.
Το πρόβλημα μέσα στο πλαίσιο της οικονομικής ανάπτυξης του καπιταλισμού, δεν
είναι αποκλειστικά οι διαρκείς κλυδωνισμοί κρίσεων όπως έχει επανειλημμένα και
σωστά τονιστεί από τις παραδοσιακές μαρξιστικές προσεγγίσεις. Αλλά η καθαυτή
μορφή ανάπτυξης, που συνεπάγεται την επιτάχυνση της καταστροφής του φυσικού
περιβάλλοντος για ολοένα και πιο μικρές προσαυξήσεις στην υπεραξία, είναι από
την φύση της προβληματική. Η πορεία της ανάπτυξης θα ήταν πολύ διαφορετική,
σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση, εάν ο τελικός στόχος της παραγωγής ήταν οι
αυξημένες ποσότητες των αγαθών και όχι οι αυξήσεις σε υπεραξία.
Αυτή η προσέγγιση παρέχει επίσης την βάση
για μία κριτική ανάλυση της κοινωνικής οργάνωσης της εργασίας και της φύσης της
παραγωγής μέσα στον καπιταλισμό. Δείχνει πως η βιομηχανική διαδικασία της
παραγωγής δεν θα πρέπει να νοείται ως μία τεχνολογική διαδικασία που, παρ’ ότι
καθίσταται όλο και πιο κοινωνικοποιημένη, χρησιμοποιείται από τους καπιταλιστές
ιδιώτες ώστε να υπηρετήσουν τους δικούς τους σκοπούς. Αντιθέτως η προσέγγιση
που περιγράφω, κατανοεί την ίδια την διαδικασία ως εκ φύσεως καπιταλιστική. Με
την πραγματική υπαγωγή της εργασίας στην θεωρία του Μαρξ, το κεφάλαιο
καθίσταται ολοένα και λιγότερο ως η συγκεχυμένη μορφή των παραγωγικών δυνάμεων
που «στην πραγματικότητα» είναι οι δυνάμεις των εργαζομένων. Εν προκειμένω, οι
παραγωγικές δυνάμεις του κεφαλαίου γίνονται όλο και περισσότερο στο σύνολο
τους, κοινωνικά παραγωγικές δυνάμεις που δεν μπορούν πλέον να κατανοηθούν
επαρκώς μόνο ως δυνάμεις των άμεσων παραγωγών. Αυτή η θέσπιση και συσσώρευση
της κοινωνικά γενικής γνώσης καθιστά την προλεταριακή εργασία συνεχώς πιο
αναχρονιστική. Δηλαδή καθιστά την παραγωγή του υλικού πλούτου ουσιαστικά
ανεξάρτητη από την άμεση δαπάνη ανθρώπινου εργασιακού χρόνου. Το γεγονός αυτό
με την σειρά του ανοίγει την δυνατότητα για μια γενική ελάττωση, μεγάλης
κοινωνικά κλίμακας, στον χρόνο της εργασίας και για ριζικές αλλαγές επάνω στην
φύση και την κοινωνική οργάνωση της εργασίας. Ωστόσο αυτές οι πιθανότητες δεν
είναι δυνατό να συνειδητοποιηθούν πλήρως μέσα στον καπιταλισμό: η διαλεκτική της
αξίας και της αξίας χρήσης συγκροτεί εκ νέου την αναγκαιότητα της προλεταριακής
εργασίας Ο συνδυασμός της κίνησης του
κεφαλαίου για την αδιάλειπτη αύξηση της παραγωγικότητας και της καθήλωσης του
επάνω στην δαπάνη του άμεσου ανθρώπινου εργασιακού χρόνου οδηγεί σ’ έναν
προκαθορισμένο τρόπο της παραγωγής στον οποίο η ανάπτυξη της τεχνολογικά
προηγμένης παραγωγής, ενώ θα μπορούσε να απελευθερώσει τους ανθρώπους από την
αποσπασματική και επαναλαμβανόμενη εργασία τους, ενισχύει αυτού του είδους την
εργασία εκ νέου. Παρομοίως ο χρόνος εργασίας δεν ελαττώνεται σ’ ένα κοινωνικά
γενικό επίπεδο, αλλά κατανέμεται άνισα και αυξάνεται ακόμη για τους πιο
πολλούς.
Αυτή η προκαταρκτική επεξήγηση της
έννοιας του Μαρξ για την αντίφαση του καπιταλισμού υποδηλώνει ότι η ανάλυση του
επιδιώκει να συλλάβει την πορεία της καπιταλιστικής ανάπτυξης σαν μια διπλής
όψεως ανάπτυξη του εμπλουτισμού και της εξαθλίωσης. Αυτό σημαίνει ότι η εξέλιξη
αυτή δεν μπορεί να κατανοηθεί επαρκώς με μία μονοδιάστατη μέθοδο είτε ως
πρόοδος της γνώσης και της ευτυχίας, είτε ως «πρόοδος» της κυριαρχίας και της
καταστροφής. Συμφώνως προς την ανάλυση του, καίτοι η ιστορική δυνατότητα
προβάλλει τον τρόπο ούτως ώστε η εργασία να μπορεί να είναι βελτιωμένη
μέσα στην κοινωνία για τον καθένα μας, στην πραγματικότητα η εργασία
κοινωνικά έχει καταστεί εξαθλιωμένη για τους πιο πολλούς. Ως εκ τούτου, η
ραγδαία αύξηση της επιστημονικής και τεχνολογικής γνώσης μέσα στα πλαίσια του
καπιταλισμού δεν σημαίνει την γραμμική πρόοδο προς την χειραφέτηση. Σύμφωνα με
την ανάλυση του Μαρξ για το εμπόρευμα και το κεφάλαιο αυτή η αυξημένη γνώση – η
οποία συντελείται από την κοινωνία – έχει οδηγήσει στον κατακερματισμό και την
κενότητα της ατομικής εργασίας και στην μεγέθυνση του ελέγχου της ανθρωπότητας
από τα αποτελέσματα της ίδιας της αντικειμενοποιημένης δραστηριότητας της: όμως
επίσης αύξησε και την δυνατότητα της πιθανής εξατομικευμένης βελτίωσης της
εργασίας αλλά και της άσκησης μεγαλύτερου ελέγχου της ανθρωπότητας επάνω στην
ίδια της τη μοίρα. Αυτή η διπλής όψεως ανάπτυξη έχει τις ρίζες της στις
αλλοτριωμένες δομές της καπιταλιστικής κοινωνίας και είναι εφικτό να
ξεπεραστεί, σύμφωνα με την διαλεκτική ανάλυση του Μαρξ, η όποια δεν θα πρέπει,
στη συνέχεια, να ταυτίζεται με οποιοδήποτε τρόπο με την πίστη στη γραμμική επιστημονική
πρόοδο και / ή στην κοινωνική πρόοδο.
Κατ’ αυτόν τον τρόπο η ανάλυση του Μαρξ
συνεπάγεται την ιδέα της υπέρβασης του καπιταλισμού που δεν επιβεβαιώνει άκριτα
την βιομηχανική παραγωγή ως όρο για την ανθρώπινη πρόοδο, ούτε απορρίπτει
ρομαντικά την ίδια την τεχνολογική πρόοδο. Με την υπόδειξη της δυναμικής του
συστήματος παραγωγής που αναπτύχθηκε μέσα στο καπιταλιστικό πλαίσιο και η οποία
μπορεί να χρησιμοποιηθεί ώστε να μετασχηματίσει το ίδιο το σύστημα, η ανάλυση
του Μαρξ υπερβαίνει την αντίθεση των συγκεκριμένων θέσεων και δείχνει ότι η
καθεμιά τους λαμβάνει μία στιγμή από μία πιο περίπλοκη ιστορική εξέλιξη και την
ανάγει σε ιστορική πληρότητα. Αυτή η προσέγγιση αντιλαμβάνεται την αντίθεση της
πίστης στην γραμμική πρόοδο και την ρομαντική απόρριψη της ως εκφράζουσες μία
ιστορική αντινομία η οποία και στις δύο περιπτώσεις είναι χαρακτηριστική
της καπιταλιστικής εποχής (Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, α’ τόμος σελJ / Marx,
Karl 1996: 568-9, 798ff. 'Capital, vol. I'). Γενικότερα, η κριτική θεωρία του Μαρξ
δεν υποστηρίζει ούτε την αμιγή διατήρηση, ούτε την κατάργηση εκείνου που έχει
ιστορικά συντελεσθεί μέσα στον καπιταλισμό. Αντιθέτως, η θεωρία του επισημαίνει
την δυνατότητα πως εκείνο που ιστορικά θεσπίστηκε σε αλλοτριωμένη μορφή είναι
πλέον εφικτό να εξοικειωθεί και ως εκ τούτου να μετασχηματιστεί ριζικά.
Σύμφωνα με την ερμηνεία που περιγράφτηκε
εδώ συνοπτικά, οι Βασικές Γραμμές μας επιτρέπουν να δούμε πως η κριτική
του Μαρξ στο Κεφάλαιο επεκτείνεται πιο μακριά από την παραδοσιακή
κριτική που εστιάζεται στις αστικές σχέσεις της διανομής (αγορά και ατομική
ιδιοκτησία). Δεν συνεπάγεται μοναχά την κριτική της εκμετάλλευσης και της
άνισης κατανομής του πλούτου και της εξουσίας, αν και βεβαίως, περιλαμβάνει
αυτή την κριτική. Εν προκειμένω, αντιλαμβάνεται την μοντέρνα βιομηχανική
κοινωνία ως καθαυτή καπιταλιστική και αναλύει κριτικά τον καπιταλισμό κυρίως
από την πλευρά των αφηρημένων δομών κυριαρχίας, του αυξανόμενου κατακερματισμού
που υφίσταται η εξατομικευμένη εργασία και το άτομο ως ύπαρξη, καθώς και της
τυφλής ανεξέλεγκτης αναπτυξιακής λογικής. Πραγματεύεται την εργατική τάξη ως το
βασικό στοιχείο του κεφαλαίου παρά ως την ενσάρκωση της άρνησης του και έμμεσα
εννοιοδοτεί τον σοσιαλισμό, όχι με όρους συναίσθησης της εργασίας και της
βιομηχανικής παραγωγής, αλλά με όρους της εφικτής κατάργησης του προλεταριάτου
και της οργάνωσης της εργασίας που βασίζεται πάνω στην προλεταριακή εργασία
(όπως επίσης και του δυναμικού συστήματος του αφηρημένου εξαναγκασμού που
θεσπίζεται από την εργασία ως κοινωνικά διαμεσολαβητική δραστηριότητα). Αυτή η
προσέγγιση νοηματοδοτεί εκ νέου μια μετακαπιταλιστική κοινωνία με όρους
υπέρβασης του προλεταριάτου – την αυτοκατάργηση του προλεταριάτου και της
δουλειάς που εκείνο κάνει – δηλαδή με όρους ενός μετασχηματισμού της γενικής οργάνωσης
της εργασίας και του χρόνου. Υπ’ αυτήν την έννοια διαφοροποιείται και από την
παραδοσιακή μαρξιστική αντίληψη της «συνειδητοποίησης» του προλεταριάτου, και
από την καπιταλιστική μέθοδο κατάργησης των εθνικών εργατικών τάξεων
δημιουργώντας μία κατώτατη κοινωνική τάξη (λούμπεν) μέσα στο πλαίσιο της άνισης
κατανομής της εργασίας και του χρόνου, εθνικά και παγκόσμια.
Μολονότι το προφανές θεωρητικό επίπεδο
της ανάλυσης που σκιαγραφήθηκε εδώ δεν αντιμετωπίζει άμεσα το ζήτημα των
ειδικών παραγόντων που υπόκεινται στους δομικούς μετασχηματισμούς των
τελευταίων τριάντα χρόνων, δύναται να παρέχει ένα πλαίσιο εντός του οποίου
αυτοί οι μετασχηματισμοί μπορούν να εδραιωθούν κοινωνικά και να επεξηγηθούν
ιστορικά. Συγχρόνως μπορεί να παρέχει και την βάση για μία επικριτική θεωρία
των χωρών του «υπαρκτού σοσιαλισμού» ως εναλλακτικών μορφών της καπιταλιστικής
συσσώρευσης και όχι ως κοινωνικών συστημάτων που αντιπροσώπευαν την ιστορική
άρνηση του καπιταλισμού σε μία, ωστόσο, ατελή μορφή. Στο μέτρο που επιδιώκει να
εδραιώσει κοινωνικά και να επικρίνει τις αφηρημένες κοινωνικές σχέσεις ως
οιονεί αντικειμενικές και την ιδιοσυστασία της παραγωγής, την εργασία και τις
επιταγές της ανάπτυξης μέσα στον καπιταλισμό, η προσέγγιση αυτή θα μπορούσε
επίσης να ασχοληθεί με ένα εύρος μεριμνών, δυσαρεσκειών και βλέψεων με τρόπους
που μπορούν να προσαρτηθούν στην εξέλιξη του κεφαλαίου χωρίς απαραίτητα να
λαμβάνουν υπόψη τους παραδοσιακούς ταξικούς όρους.
Η συγκεκριμένη ανάγνωση του Μαρξ λοιπόν,
επιχειρεί να συνεισφέρει σε μία κριτική κατανόηση των βασικών μετασχηματισμών
του κοινωνικού μας σύμπαντος με τρόπους που υπερβαίνουν τις αδυναμίες της
μετα-μαρξιστικής θεωρίας και επίσης
αποφεύγοντας τις παγίδες των παραδοσιακών Μαρξιστικών προσεγγίσεων.
(5) Αυτό περιλαμβάνει αμφότερα τα κυρίαρχα σκέλη των πιο
πρόσφατων κριτικών ερμηνειών του Μαρξ – του Στρουκτουραλισμού και της Κριτικής
Θεωρίας. Για παράδειγμα ο Αλτουσέρ διατύπωσε μια επιστημολογικά εξεζητημένη και
δριμεία κριτική του «ιδεαλισμού της εργασίας» και της σχετιζόμενης ιδέας περί
των ανθρώπων ως υποκειμένων: εισήγαγε την έννοια των κοινωνικών σχέσεων ως
δομών που δεν είναι αναγώγιμες στην ανθρωπολογική διυποκειμενικότητα. Παρ' όλα αυτά, η εστίαση του επάνω στο ζήτημα της υπεραξίας από την άποψη της εκμετάλλευσης καθώς επίσης και επάνω στην φυσική, «υλική
» διάσταση της παραγωγής είναι συσχετισμένη με αυτό που σε τελευταία ανάλυση είναι μία παραδοσιακή κατανόηση του καπιταλισμού (Althusser and Balibar 1970. 145-54, 165-82). Ο Λούκατς και ορισμένα μέλη της σχολής της Φρανκφούρτης επιχειρώντας να ανταποκριθούν θεωρητικώς στον ιστορικό μετασχηματισμό του καπιταλισμού - που εξελισσόταν από μία μορφή που τοποθετούσε την αγορά στον πυρήνα της σε μία γραφειοκρατική μορφή που την αντικαθιστούσε με την τοποθέτηση του Κράτους στο κέντρο της - σιωπηρά παραδέχτηκαν τις ανεπάρκειες της κριτικής θεωρίας της νεωτερικότητας που προσδιόριζε τον καπιταλισμό αποκλειστικά με όρους του 19ου αιώνα, ήτοι με τους όρους της αγοράς και της ατομικής ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής. Ωστόσο κι' εκείνοι παρέμειναν δεσμευμένοι σε ορισμένες από τις προϋποθέσεις της εν λόγω κοντόφθαλμης θεωρίας. (βλ: Πόστοουν 1993: σελ 71-120).
(6) Τζ. Στ. Μιλλ: Αρχές Πολιτικής Οικονομίας (2η έκδοση
Λονδίνο 1849 τ.1 σελ. 240) παρατίθεται από τον Μαρξ στις Βασικές Γραμμές – Grundrisse σελ: 642 Τετράδιο VII, 44
(7) Ο Τζον Έλστερ μας παρέχει ένα
παράδειγμα ενός τέτοιου ισχυρισμού. Επιχειρηματολογεί εναντίον της θεωρίας του
Μαρξ για την αξία και την υπεραξία αρνούμενος «ότι οι εργάτες έχουν μια μυστηριώδη ικανότητα να δημιουργούν εκ του μηδενός» και άντ' αυτού υποστηρίζει πως «η ικανότητα του ανθρώπου να κεφαλαιοποιεί το περιβάλλον καθιστά δυνατό ένα
πλεόνασμα πέρα και πάνω από ένα δεδομένο επίπεδο κατανάλωσης» (Elster 1985: 141). Αντιμετωπίζοντας το ζήτημα της δημιουργίας του πλούτου κατ’
αυτόν τον τρόπο ο ισχυρισμός του Έλστερ λαμβάνει ανεπιφύλακτα την αξία ως
διιστορική κατηγορία, συσκοτίζοντας ως εκ τούτου την διάκριση που κάνει ο Μαρξ
μεταξύ «αξίας» και «πραγματικού πλούτου».
(8) Η ιδέα
πως η αξία, για τον Μαρξ, δεν είναι μία γενική κατηγορία του πλούτου, αλλά
ορίζει την μορφή του πλούτου και τις κοινωνικές σχέσεις που υφίστανται στην
‘καρδιά’ της καπιταλιστικής νεωτερικότητας έχει παρανοηθεί από στοχαστές τόσο
ανόμοιους μεταξύ τους όπως ο Γιούργκεν
Χάμπερμας, ο Ντάνιελ Μπελλ και ο Αντόνιο Νέγκρι. Αμφότεροι ο Χάμπερμας
με τον Μπελλ υποστήριξαν στις αρχές της δεκαετίας του ’70 ότι η εργασιακή
θεωρία της αξίας είχε εκτοπιστεί ιστορικά και πως η σύγχρονη κοινωνία απαιτεί
μία ‘‘επιστημονική και τεχνολογική θεωρία της αξίας’’. Και οι δυο τους
τοιουτοτρόπως συσκότισαν τον διάχωρισμό του Μαρξ ανάμεσα στην αξία και τον
‘‘πραγματικό πλούτο’’ και ως εκ τούτου την διαλεκτική δυναμική που εκείνος είχε
αναπτύξει (Habermas 1973: 222-9); (Bell 1973: xiv). Ο Νέγκρι ισχυρίστηκε ότι η
περιγραφή του Μαρξ σε αυτό που έχω εκθέσει ως μία μετα-καπιταλιστική οργάνωση
της παραγωγής στις Βασικές Γραμμές στην πραγματικότητα περιγράφει τον σύγχρονο
καπιταλισμό, ο οποίος δεν βασίζεται πλέον στον Νόμο της Αξίας, αλλά στον ‘‘Νόμο
της Προσταγής’’ (Negri 1989: 144ff.). Τέτοιες θέσεις
αντικαθιστούν σιωπηρά μια γραμμική θεώρηση της ιστορίας σύμφωνα με την
διαλεκτική ανάλυση του Μαρξ επάνω στην αναγκαιότητα και τον πλεονασμό.
(9) Το επιχείρημα πως η πρωταρχική καπιταλιστική
αντίφαση για τον Μαρξ είναι δομική και δεν αναφέρεται απλά στον κοινωνικό
ανταγωνισμό έχει τεθεί επίσης κι’ από τον Άντονυ Γκίντενς. Όμως εκείνος
εντοπίζει αυτή την αντίφαση μεταξύ του ιδιωτικού σφετερισμού και της
κοινωνικοποιημένης παραγωγής, δηλαδή μεταξύ των αστικών σχέσεων της διανομής
και της βιομηχανικής παραγωγής (Giddens 1979: 135-41).
(10) Για μία τέτοια γνώμη, δες: G. A. Cohen, Forces
and Relations Of Production
(Cohen 1986: 19-22).
(11)
Παρ’ όλες
τις διαφορές τους ο Γκυόργκ Λούκατς, ο Θιοντόρ Αντόρνο και ο Άλφρεντ Σον Ρεθελ
αναγνώρισαν τον υποκειμενικό/αντικειμενικό χαρακτήρα των κατηγοριών του Μαρξ
κι’ ως εκ τούτου αποκόπηκαν εντελώς από το θεμελιακό/υπερδομικό σχήμα.
(12) Ένα από τα
πολλά επιτεύγματα του Μαρξ στο Κεφάλαιο ήταν να εμπεδώσει κοινωνικά την
διιστορική προβολή των κατηγοριών που είναι σε πλήρη ισχύ αποκλειστικά και μόνο
στην καπιταλιστική κοινωνία επάνω σε όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής.
Και το επιτυγχάνει θεμελιώνοντας αυτές τις προβολές στις ποικίλες φετιχιστικές
μορφές των κατηγοριών που δημιουργούνται από την αλληλεπίδραση των ιδιαίτερων,
αφηρημένων και συγκεκριμένων διαστάσεων των τύπων της κοινωνικής διαμεσολάβησης
που εγκαθιδρύονται από την καπιταλιστική κοινωνία.
(13) Το σημείο αυτό αναπτύσσεται λεπτομερώς στο βιβλίο του M.
Postone, Time, Labour, and Social
Domination (Postone 1993: 138-44, 267-72).
(14) Βλέπε: John Patrick Murray, 'Enlightenment Roots of Habermas' Critique of
Marx', The Modern Schoolman, 57, no. 1 (November
1979), pp. 13ff.
(15)
Ο Ρόμαν
Ροσντόλσκυ επισήμανε ότι η ύπαρξη του προηγμένου κεφαλαίου λαμβάνεται ως δεδομένο
από την απαρχή της κριτικής του Μαρξ. (Rosdolsky
1977: 46).
(16)
Δες:
Θιοντόρ Αντόρνο και Μαξ Χορκχάιμερ, Η Διαλεκτική
του Διαφωτισμού Εκδόσεις: Νήσος, 1996
Σημειώσεις του μεταφραστή:
* (σ.τ.μ.) Η σηματοδότηση των λέξεων σε μορφή BOLD - μαύρα γράμματα ή ITALIC - πλάγια γράμματα, γίνεται από τον ίδιο τον συγγραφέα ώστε να δώσει την απαιτούμενη έμφαση στη σημασία των συγκεκριμένων όρων.
** (σ.τ.μ.) Τα αποσπάσματα των Βασικών Γραμμών - Grundrisse που παρατίθενται είναι παρμένα από την μετάφραση της Ελληνικής έκδοσης: Καρλ Μαρξ - Βασικές Γραμμές της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας,
Εκδόσεις: Στοχαστής. Όσα αποσπάσματα έχουν μεταφερθεί από άλλη ελληνική
έκδοση, τα στοιχεία της 'εκδοσης αυτής αναφέρονται μετά το πέρας κάθε
κομματιού.Τα αποσπάσματα των άλλων συγγραφικών έργων που παρατίθενται
στο δοκίμιο του Πόστοουν
και έχουν δίπλα τους τα στοιχεία της Αγγλικής έκδοσης, έχουν
μεταφραστεί εκ νέου γιατί, αφενός δεν υπήρχε η αντικειμενική δυνατότητα
πρόσβασης σε όσα από αυτά είναι ήδη μεταφρασμένα στην Ελληνική εκδοτική
σφαίρα. αφετέρου ορισμένα από αυτά προέρχονται από συγγραφικά έργα που
δεν έχουν Ελληνική μετάφραση.
*** (σ.τ.μ.)
μεταφέρω τον αντίστοιχο όρο από το κείμενο του Μαρξ όπως αυτός είναι μεταφρασμένος στην Ελληνική έκδοση των Βασικών
Γραμμών ώστε ο αναγνώστης να μπορέσει να κάνει την ανάλογη αντιστοιχία από
το άνωθι εδάφιο. Η πλέον δόκιμη λέξη είναι αυτή του «πλεονασματικού» χρόνου
εργασίας που την χρησιμοποιεί και ο Πόστοουν από την αγγλική μετάφραση του
πρωτότυπου.
Βιβλιογραφία:
1.
Adorno, Theodor and
Horkheimer, Max (2002) Dialectic
of Enlightenment, Stanford: Stanford
University Press.
2.
Althusser, Louis and
Balibar, Etienne
(1970) Reading
Capital, London: NLB.
3.
Bell, Daniel (1973) The
Coming of Post-Industrial Society,
New York: Basic Books.
4.
Cohen, G.A. (1986) 'Forces
and Relations of Production', in J. Roemer (ed.), Analytical Marxism, Cambridge: Cambridge University Press.
5.
Cohen, G.A. (1988) History,
Labour and Freedom, Oxford: Clarendon
Press.
6.
Dobb, Maurice (1940) Political
Economy and Capitalism, London:
G. Routledge &
Sons.
7.
Elster, Jon (1985) Making
Sense of Marx, Cambridge: Cambridge
University Press.
8.
Giddens, Anthony (1979) Central
Problems in Social Theory,
Berkeley: University of California Press.
9.
Habermas, Jürgen (1973) 'Between
Philosophy and Science: Marxism as Critique', in Jürgen Habermas, Theory and Practice, Boston: Beacon Press.
10.
Marx, Karl (1973) Grundrisse: Foundations of
the Critique of Political Economy,
Har- mondsworth: Penguin.
11.
Marx, Karl (1987) 'A
Contribution to the Critique of Political Economy', in Marx and Engels Collected Works, vol. 29: Marx 1857-61, New York: International Publishers.
12.
Marx, Karl (1994) 'Results
of the Direct Process of Production', in Marx and Engels Collected Works, vol. 34: Marx 1861-64, New York: International Publishers.
13.
Marx, Karl (1996) 'Capital, vol. I', in Marx and Engels Collected Works, vol. 35: Capital, Vol. I, New York: International Publishers.
14.
Meeks, Ronald (1956) Studies
in the Labour Theory of Value,
New York and London: Lawrence and Wishart.
15.
Murray, John Patrick (1979) 'Enlightenment
Roots of Habermas' Critique of Marx', The Modern Schoolman, 57(1).
16.
Negri, Antonio (1989) Marx
Beyond Marx: Lessons on the Grundrisse,
New York: J.F. Bergin Publishers.
18.
Roemer, John (1981) Analytical Foundations of Marxian Economic Theory, Cambridge: Cambridge University Press.
19.
Rosdolsky, Roman (1977) The
Making of Marx's Capital,
London: Pluto Press.
20.
Steedman, Ian (1981) 'Ricardo,
Marx, Sraffa', in Ian Steedman (ed.), The Value Controversy, London: NLB.
21.
Sweezy, Paul (1968) The
Theory of Capitalist Development,
New York: Oxford University Press.
